“‘‘Steile heuvels zijn voorbehouden voor goede vrienden’ ’

Rwanda en België zijn al een hele tijd geen vrienden meer. Sinds president Paul Kagame een einde stelde aan de genocide tegen de Tutsi’s in 1994 zijn ze dat nooit meer écht geweest. In plaats van wederzijds vertrouwen kwam er wederzijdse argwaan. In plaats van het respect dat gelijkwaardige partners aan elkaar tonen, kwam er minachting. Het wantrouwen verzuurde jaar na jaar de relatie, de minachting steeg aan beide kanten en geen van beide wou nog veel moeite doen om misverstanden allerhande recht te trekken.   

Die houding culmineerde einde maart in een triest hoogtepunt. En ook al passen de grote emoties niet bij de Rwandese culturele codes – kwaad zijn, huilen, luid lachen tasten immers de waardigheid aan – gaf Kagame al zijn frustraties de vrije loop in een vlammende anti-België-speech op 16 maart 2025. Hij was razend omwille van de Europese sancties waarvan hij België – en niet geheel onterecht – zag als grote aanstoker.

Eén dag later kregen alle Belgische diplomatieke medewerkers en hun families 48 uur de tijd om Rwanda te verlaten. Tien dagen later, op 27 maart, moesten vervolgens ‘alle internationale en nationale ngo’s, religieuze organisaties en stichtingen van algemeen belang, geregistreerd en actief in Rwanda, hun samenwerking met de Belgische overheid of aanverwante entiteiten ervan onmiddellijk stopzetten.’

De relatie was dus al jaren heel broos, maar nu gaf Kagame België een definitieve breuk als laatste geschenk. 

De dupe 

De ambassade van België in Kigali was verantwoordelijk voor het uitgeven van visa voor 18 Schengenlanden. Ze verwerkten zo’n 10.000 aanvragen per jaar. Al die landen zoeken nu een oplossing. Mogelijk zal Frankrijk die taak op zich nemen. Alleen gebeurt de organisatie van zo’n paspoortmachine niet in een handomdraai. Mensen in Rwanda die naar België willen reizen, moeten zich nu wenden tot de ambassade in Kenia, de anderen moeten hun plan trekken.  

België droeg in 2022 ongeveer 44 miljoen euro bij aan officiële ontwikkelingshulp in Rwanda en was hiermee de op drie na grootste bilaterale partner in ontwikkelingssamenwerking van Rwanda.

Terwijl de hulpverleners hun koffers pakten, is de impact op de Rwandese bevolking moeilijk in te schatten. Maar ongetwijfeld is die groter op de Rwandese bevolking dan op de Belgische, en niet alleen op de korte termijn. De werknemers en de toeleveranciers van de ambassade en de Belgisch-gerelateerde organisaties, het huispersoneel van de expats zijn van de ene dag op de andere werkloos. Maar vooral: de dokters in opleiding, de mensen in uitwisselingsprogramma’s en de ondernemers die hun activiteiten moesten afbreken, zullen niet meer bijdragen aan de groei van het land. 

De meeste Belgen die er al jaren wonen, reageren gelaten. Maar er is ook kritiek: ‘We zitten nu in dezelfde situatie als de Fransen tot 2021. We trekken onze plan en ook dit zal weer voorbij gaan. We voelen ons niet meer geviseerd dan anders. Er is geen reden om bang te zijn’, zegt een Belg die in de jaren zeventig in het land aankwam.

Toch zijn er frustraties over de politieke uitspraken van minister van Buitenlandse Zaken, Maxime Prévot (Les Engagés). ‘Waarom kiest hij onomwonden en volledig de kant van Congo? Is er daar dan geen corruptie? Onze minister heeft het goed verpest voor de komende jaren, de ambassade zal deze regeerperiode hier niet meer opengaan.’ Een goed deel van de Belgische gemeenschap in Kigali stemt in met deze uitspraken. 

België heeft natuurlijk in de eerste plaats problemen met het militaire optreden van Rwanda in Oost-Congo, maar kritiek van de voormalige mandataris België wordt door Rwanda weggezet als misplaatst neokolonialisme. De Rwandese overheid heeft het er moeilijk mee dat België zijn stem gebruikt in dossiers die Rwanda aangaan in internationale instellingen zoals de EU.

Toen duidelijk werd dat diplomaat Bernard Quintin (MR) zo goed als zeker zou benoemd worden als de Europese Speciale Gezant van de Grote Meren, telefoneerde Kagame eigenhandig met Frans president Macron om die benoeming te blokkeren. En zo geschiedde. Door toedoen van Kagame heeft België er dus een minister bij: in deze regering werd Quintin minister van Binnenlandse Zaken. Dit verhaal speelde zich af einde mei vorig jaar en sindsdien steeg de spanning tussen beide landen alleen maar, totdat het culmineerde in het doorknippen van de banden.

Diepgewortelde wrok 

Waarom doet Kagame dit? Voor de president van Rwanda zijn er veel redenen om iedereen die ook maar iets met België te maken heeft de deur te wijzen. Eerst en vooral waart er een diepgewortelde wrok tegen ‘de Belgen’ rond in zijn hoofd. Waren het de Belgen niet die in 1924 identiteitskaarten drukten en elke Rwandees in een etnische groep indeelden: Hutu (90%), Tutsi (7%) en Twa (3%). Waren het de Belgen niet die – weliswaar onder de auspiciën van de Verenigde Naties – democratische verkiezingen organiseerden in 1958 en daarbij de Hutu’s een handje hielpen, zodat de meerderheid zeker zou winnen?

De massamoorden in 1959, 1963 en 1973 deden hele groepen hooggeplaatste Tutsi’s het land ontvluchten. Ook peuter Paul Kagame vluchtte met zijn ouders, beiden verwant aan de Mwami, de Rwandese koning, naar buurland Oeganda en kwam terecht in een vluchtelingenkamp. Kagame groeide er op en zag de eens zo belangrijke Tutsileiders van het land afglijden in depressies. Hij constateerde dat de moeders het gezin rechthielden. Dat verklaart waarom Kagame zich graag en veel laat omringen door vrouwelijke adviseurs. Hij ving er ongetwijfeld de vele verwensingen aan het adres van de Belgen op.

Bovendien officialiseerden de Belgen de bevolkingsgroepen in een Hutu, Tutsi of Twa. Die opdeling verdiepte en verstarde de kloof tussen de boeren (Hutu’s) en de dominerende veehouders (Tutsi’s). Het zou de afgunst voor de macht aanwakkeren. Honderd jaar later voert Kagame nog steeds die indeling op als dé grondreden voor de genocide van 1994 en zo acht hij de Belgen verantwoordelijk voor de dood van één miljoen Rwandezen, van wie 800.000 Tutsi’s.

Bovendien is het een doorn in Kagames oog dat België verschillende oppositiegroepen en kritische stemmen huisvest. Hij vergeet hierbij gemakshalve dat ook zijn Rwandan Popular Front (RPF) in België onderdak vond tijdens het regime van Habyarimana.

België heeft dus volgens Kagame meer kwaad dan goed verricht in zijn land. In zijn speech van 16 maart in de BK-Arena, waar 8000 mensen aanwezig waren, zei hij: ‘Sommige van de uitdagingen waar we vandaag de dag voor staan, vinden hun oorsprong in de kolonisatie, uitgevoerd door een land van vergelijkbare omvang als het onze, dat ons heeft gefragmenteerd en verdeeld. Dat land is België.’

De afwezigheid van België komt Kagame goed uit   

Onze verweven geschiedenis maakt dat België door de jaren heen een goed informatienetwerk uitbouwde in de regio. En ook dat zint Kagame niet. Samen met de Amerikanen kon België als eerste de grondstoffenhonger van Rwanda in kaart brengen. Het was duidelijk dat de overheid niet alles zelf kon opgraven wat ze als grondstoffen officieel uitvoerde. België kon via zijn informanten ook de linken tussen de M23 en het Rwandese leger aantonen, lang voor de oorlog openlijk uitbarstte.

Door zijn diplomatieke werk kon ons land lang verhinderen dat Kagame al niet veel eerder openlijk Goma inpalmde, liet een hooggeplaatste bron verstaan. De Belgische informatie vormde de basis voor wat een VN-onderzoeksgroep bevestigde en intussen zo klaar is als een klontje: de massale steun van Rwanda aan rebellengroep M23.

Kagame ervaart België telkens weer als een stoorzender om zijn plannen met Oost-Congo snel en efficiënt uit te voeren. De sancties zijn de perfecte aanleiding voor hem om een vervelende pottenkijker de laan uit te sturen.  

Bovendien betoogt Kagame dat ‘bepaalde bevolkingsgroepen in Oost-Congo van Rwandese afkomst zijn en dat ze er niet naartoe gingen als migranten’.  Die prekoloniale aanwezigheid van Rwandofone gemeenschappen klopt, en de grenzen zijn uiteraard een koloniale constructie.

Maar de overtuiging dat minstens een deel van Oost-Congo tot Rwanda behoort, is een politiek discours met verstrekkende gevolgen. Volgens Kagame ruit België de internationale gemeenschap op om heroveren van deze zogenaamde rechtmatige gebieden te zien als een invasie. Wanneer er één duidelijke vijand is, is het makkelijker om het volk voor zich te winnen en mee te gaan in de oorlogsretoriek. En hij heeft zijn volk en elke soldaat nodig om succesvol te zijn in deze campagne.

Eén duidelijke vijand distilleren is een bekende tactiek om eenheid te creëren. Die vijand was jarenlang Frankrijk. Nadat een Franse rechter in 2006 Kagame voor de rechtbank heeft willen slepen, blies Kagame in 2006 alle diplomatieke relaties op. Macron wist Kagame terug te winnen voor Frankrijk, en sinds 2021 (15 jaar later) heeft Frankrijk opnieuw een ambassadeur in het land. De Fransen beleven hun wittebroodsweken met Kagame en België zit op de strafbank. 

Echokamers 

De Franse ambassadeur in Kigali is bovendien een onverholen fan van Kagame, iets wat lokale ambassadeurs wel vaker overkomt. Sommige Rwandezen vragen zich ginnegappend af of hij betaald wordt door de president. En dat terwijl de kolerieke Kagame steeds duidelijker vervelt tot een dictator.

De laatste ietwat kritische journalist kreeg ‘‘een motorongeluk’’ in 2023. Daarop volgde een reeks reportages van het journalistenconsortium Forbidden Stories, waarop de overheid het toch eerder ridicule gerucht verspreidde dat België deze reeks met twee miljoen euro gesponsord had. Ter plaatse gaat dat er echter in als zoete koek.  

Iedereen in de entourage van een autocraat wil hem te vriend houden, vaak uit angst. Kagame wordt dus enkel nog bevestigd in zijn denkschema’s en omringt zich met gelijkgestemden. Zijn ministers vallen over elkaar om in de gunst te komen door België zwart te maken.

Minister Jean-Damascène Bizimana, de minister voor Nationale verzoening, is daarin de ijverigste. Hij beschouwt zichzelf graag als de belangrijke historicus van de natie. Systematisch smijt hij willekeurig waargebeurde, maar niet-gerelateerde gebeurtenissen uit het koloniale verleden en alle gelinkt aan Belgische beslissingen in de mixer. Hij drukt op de knop en een haatzaaiende brij komt eruit.

Daarmee bestookt hij op radio en tv de bevolking, die het voor waar aannemen. De trollenmachine op sociale media, en dan vooral op X, is volop aan de gang. Als zo’n verdraaiing van de geschiedenis het discours van de president dient, is daar niks mis mee. Een niet-aflatende stroom van anti-Belgische propaganda is dan het gevolg.  

De Belgische diplomatie is zich goed bewust van die eigenschappen, de gevoeligheden en de voor ons soms rare gedachtenkronkels van Kagame en de zijnen. Tegelijk is het een feit dat men binnen de Belgische diplomatie al langer meer affiniteit voelde voor de meer open, zij het door corruptie geteisterde, Congolese leiders.

Rwanda heeft in de Karmelietenstraat geen goede reputatie, integendeel. De activiteiten op Belgisch grondgebied van de Rwandese overheid tegen de eigen dissidenten droegen daartoe bij. Dat Prévot niet ongevoelig bleek voor deze informatie en zich sterk uitsprak tegen het Rwandese optreden, gaat terug tot de info die hij kreeg van zijn administratie.  

How deep is your love? 

Het Kinyarwanda is een complexe taal vol metaforen en is soms moeilijk te interpreteren. Koeien en heuvels zijn dankbare onderwerpen voor zegswijzen in Rwanda. Zo luidt er eentje ‘Agasozi gaterera ugatega inshuti’. Vrij vertaald: ‘steile heuvels zijn voorbehouden voor goede vrienden’.

Je kunt het interpreteren als ‘Je bent pas een goede vriend als je moeite doet voor elkaar’ of, met andere woorden: ‘How deep is your love?’. Maar evengoed betekent het dat men in moeilijke momenten zijn vrienden kent. Het lijkt erop dat er in de komende tijd een vriend minder in het land van de duizend heuvels zal rondlopen. Beide landen zoeken momenteel liever vlakkere paden op.