Deze helden strijden tegen infectieziekten in de Braziliaanse favela's

Hoe krijg je een succesvol programma tegen infectieziektes verspreid door muggen tot diep in de Braziliaanse favela’s die bewaakt worden door drugsbendes? In Rio de Janeiro spelen kinderen uit de wijk een sleutelrol. Ze kweken “gevaccineerde” muggen die ziektes zoals dengue en zika moeten helpen bestrijden.

Nadat ze een bundel kabels, hangend aan een lantaarnpaal, opzij trekt, klimt ze een trede omhoog. Die brengt haar op een platform dat een uitzicht geeft op haar wijk in Rio de Janeiro.

Vitória Laís de Souza Gomes is een verlegen meisje van 14 jaar oud. Ze komt uit Complexo da Maré, een wijk van tientallen favela’s in Brazilië.

Terwijl ze twee kleine, zwarte capsules tussen haar wijsvinger en duim laat rollen, gaat ze haar huis binnen. Het is er benauwd, vochtig en heet. Slechts een klein beetje lucht komt binnen langs een gat in het plafond.

Vitória passeert haar moeder in de keuken en haalt een uitgewassen margarinedoos uit een schuif. De doos is haar kweekstation van de Aedes Aegypti, een muggensoort.

Voor Vitória lijkt het een spel te zijn, maar ze maakt deel uit van een ruimere beweging die bedoeld is om een van ‘s werelds grootste gezondheidsproblemen op te lossen. Het Braziliaanse ministerie van Volksgezondheid, de Wereldgezondheidsorganisatie en een gepensioneerde Duitse tandarts bundelden hiervoor hun krachten.

Dengue, zika en chikungunya

De Aedes Aegypti zijn overbrengers van ziektes zoals dengue, chikungunya en zika, vooral in warmer klimaat. Het verloop van de ziektes is vergelijkbaar, met pijn, koorts en uitslag. Elke infectie kan met ernstige complicaties gepaard gaan.

Dengue kan hemorragische koorts veroorzaken, vooral bij kinderen. Zika kan voor ernstige handicaps zorgen als het bij zwangere vrouwen uitbreekt. Chikungunya, wat ‘gebogen man’ betekent, komt met extreme pijn die vaak chronisch wordt.

Het sterftecijfer dat met dengue gepaard gaat ligt tussen 2% en 5%, wat vergelijkbaar is met de deltavariant van covid.

Dengue is de snelst verspreidende virale ziekte ter wereld. Jaarlijks raken ongeveer 390 miljoen mensen besmet. Tienduizenden sterven aan de ziekte. In Brazilië alleen gaat het jaarlijks om zo’n 1,5 miljoen mensen, in een slecht jaar. Het sterftecijfer dat met dengue gepaard gaat ligt tussen 2% en 5%, wat vergelijkbaar is met de deltavariant van covid.

Veel ziektes die door muggen worden overgebracht, zoals gele koorts, werden al door vaccinaties teruggedrongen. Maar dengue komt steeds vaker voor. In 2010 kwam het virus wereldwijd 30 keer vaker voor dan in 1960.

In Vitória’s keuken, waar ze muggen kweekt, vormen ze een deel van de oplossing, niet het probleem. Elke doos margarine waarin muggen worden gekweekt redt levens, want deze muggen zijn gevaccineerd.

Nadat Vitória het doosje uit de schuif haalt, vult ze het met water. De twee zwarte capsules die ze bij heeft laat ze in het water glijden. Met een schroevendraaier helpt haar moeder om gaatjes in het deksel te duwen. Voorzichtig draagt het meisje daarna het verzegelde doosje naar de ingang van het huis en bergt het op in houtwerk van het huis.

In de zwarte capsules zitten muggeneitjes en voedingsstoffen. De larven van de muggen komen uit de eitjes, groeien en verpoppen zich tot er honderden muggen door de gaatjes uit het deksel vliegen.

“Helden tegen dengue”

Het idee hiervoor kwam van de Duitse tandarts Norbert Lehmann. In september 2005 bezocht hij een tandkliniek in Rio waar hij apparatuur doneerde en gratis behandelingen aanbood.

Een patiënt vertelde hem toen dat een kind uit de buurt ziek was. Een dag later hoorde hij dat het kind was overleden. De zware koorts en inwendige bloedingen bleken veroorzaakt te zijn door het denguevirus. ‘Een onnodige dood, die een duidelijke stempel drukte’, zegt Lehmann daarover. Had de moeder de symptomen herkend, had het kind behandeld kunnen worden.

Terug thuis in Duitsland, dacht de tandarts geregeld aan de gevolgen van dengue die hij in Brazilië had gezien. Hij herinnerde zich een project uit zijn geboortestad Karlsruhe in de jaren ‘60. ‘Als kind voetbalde ik op de overstromingsgebieden van de Rijn. Zo rond half vijf zou de lucht telkens zwart kleuren en stonden we in een wolk van muggen.’

Er werd uiteindelijk een unieke manier gevonden om de plaag te bestrijden. De kinderen die er voetbalden vertelden hun ouders waar de meeste muggen opdoken. Op hun beurt waarschuwden zij de lokale bestuurders. Daarop werd met helikopters fijngemalen ijs in delen van de rivier gegooid waar het vaakst melding gemaakt werd van de insectenplaag. In het ijs bevond zich een bacterie, de bacillus thuringiensis israelensis, die tot op vandaag gebruikt wordt als bestrijding tegen muggenplagen.

Als de dragers van de ziekte gecontroleerd kunnen worden, hoeft de ziekte niet behandeld te worden, besefte de dokter.

Als de dragers van de ziekte gecontroleerd kunnen worden, hoeft de ziekte niet behandeld te worden, besefte de dokter. En hij was ervan overtuigd dat ook in Complexo da Maré kinderen een antwoord konden bieden voor het muggenprobleem.

Omdat grote delen van de buurt worden gecontroleerd door gewapende bendes is het voor volwassenen van buitenaf moeilijk om de wijk binnen te treden. Het maakt voorlichting over de muggen moeilijk. Maar kinderen lopen er dagelijks vrij rond in de buurten.

Lehmann zamelde in tien jaar tijd geld in en huurde in 2014 maatschappelijke werkers in om kinderen voor te lichten over de rol van muggen in de verspreiding van ziektes. Daarna legden de kinderen de favelabewoners uit wat ze konden doen om de verspreiding te stoppen: geen water laten staan, oppervlakten controleren na regenbuien, enzovoort. Ze vertelden ook wat de symptomen zijn, waar iemand zich kan laten testen en wanneer de symptomen kritiek worden.

De campagne kreeg de naam “Helden tegen dengue”. De informatie verspreidde zich en op enkele maanden tijd hadden tientallen kinderen, waaronder Vitória, zich aangesloten bij de campagne.

Muggenkits

‘Vitória, je moet naar de kliniek’, roept haar moeder haar toe. De 14-jarige neemt haar rugzak en verlaat het huis, het steegje in. Het heeft net geregend en enkeldiepe plassen vormden zich in het asfalt.

Er staat water in plastic borden en autobanden, de perfecte broedplaats voor muggen. Terwijl ze thuis zorgvuldig muggen kweekt, schopt ze nu elk blikje omver zodat het water eruit loopt. Hier broeden de verkeerde muggen.

In 2019 was een buurman een verdieping op zijn huis aan het bijbouwen, vertelt Vitória. Toen hij een paar dagen weg moest, begon het te regenen. Het water verzamelde zich in een zeil van zijn bouwplaats. ‘Eerst werd Russo ziek, dan Nordestina, toen Juju en dan Pardo’, somt Vitória bijnamen van haar buren op. Binnen één week was iedereen van haar steeg ziek. In de plassen op het zeil hadden muggen gebroed waarop chikungunya was uitgebroken.

Terwijl ze door de straat slentert groet Vitória voortdurend mensen. In de verte doemt een wit containergebouw op, een overheidskliniek. Zware betonnen pilaren staan ervoor, het is een barricade van een drugsbende. Bewapende jongemannen hebben op een tafel voor zich drugs uitgestald. Onaangedaan loopt Vitória er langs. Zij kan dat. Ze komt uit Maré.

Voor de ingang van de kliniek staat een kraampje. Het tropische instituut bracht er zakjes met honderden zwarte capsules met muggeneitjes. Terwijl een groep mensen wacht op een doktersafspraak trekt Vitória een t-shirt aan. ‘Helden tegen dengue’ staat erop gedrukt. Ze spreekt de wachtende mensen aan en legt uit hoe het kweken van muggenlarven werkt. Trots deelt ze tientallen muggenkits uit. Een 14-jarig meisje uit de favela doet hier iets belangrijk. Maré heeft haar hulp nodig.

Gevaccineerde muggen

Het hoofdkwartier van het Braziliaanse tropische instituut Fiocruz bevindt zich aan de rand van Complexo da Maré. Binnenin bevindt zich het insectarium. Aan het plafond hangen witte netten met daarachter miljoenen muggen.

De netten zijn doordrenkt met menselijk bloed, vers uit de bloedbank van Rio. Die hebben de vrouwelijke muggen nodig om eitjes te vormen. De beet van muggen zelf vormt in feite geen gevaar. Het is pas wanneer de muggen het bloed van een besmet persoon opzuigen dat ze drager worden en het virus wordt overgedragen op iemand anders.

‘Dengue ontstaat als mensen dicht bij elkaar leven’, zegt Claudio Codeço, hoofd virologie bij Fiocruz. Via het openbaar vervoer kan het zich snel verspreiden: elke besmette persoon besmet minstens drie mensen. ‘Eenmaal het virus rondgaat krijg je het niet meer onder controle.’

‘Dengue ontstaat als mensen dicht bij elkaar leven. Eenmaal het virus rondgaat krijg je het niet meer onder controle.’

Om dit te vermijden zijn er twee mogelijkheden. De broedplaatsen van muggen wegnemen, zijnde het stilstaande water is een eerste oplossing. De tweede, ‘de vector veranderen’, zoals Codeço dat noemt, verwijzend naar het geheim in de kleine zwarte capsules.

Onderzoekers van Fiocrus isoleerden een natuurlijk voorkomende bacterie uit een fruitvlieg, de wolbachia. Ze besmetten de muggen in het insectarium met de bacterie. De wolbachia bezet de celdelen die het denguevirus nodig heeft om zich te kunnen reproduceren. ‘Het virus en de wolbachia concurreren zo met elkaar’, legt Fiocruz-onderzoeker Wesley Oliveira uit.

De onderzoekers spreken daarom over een vaccinatie van de muggen. “Ongevaccineerde” muggen die dengue dragen hebben 80% kans om het virus over te dragen. Voor “gevaccineerde” muggen is dat 5%.

De techniek werd ontwikkeld door het Wereldmuggenprogramma. De methode zorgde ervoor dat Australië aan het begin van de jaren 2000 96% van de aedes agypti-populatie kon vaccineren. Vandaag is Australië denguevrij.

In Brazilië probeerden onderzoekers in dezelfde tijd andere strategieën uit: in São Paolo kweekten onderzoekers genetisch gemodificeerde muggen waarvan nakomelingen niet kunnen vliegen; in Belo Horizonte werden muggen gedood door straling.

‘Maar wij wilden niet voor god spelen’, zegt Oliveira. Dat wil zeggen: geen genetische experimenten, geen massale muggensterfte met onduidelijke gevolgen voor het ecosysteem. ‘We vaccineren muggen met een natuurlijke bacterie.’

De onderzoekers van het insectarium mengen vis- en levermeel, houtskool en gist. Eroverheen sprenkelen ze de muggeneitjes. Dat mengsel verdelen ze nadien in kleine bakjes die elk 240 capsules opleveren. De eitjes komen van gevaccineerde muggen, daardoor zijn de nakomelingen ook gevaccineerd.

De capsules worden verspreid in broedstations in parken, bij spoorwegstations en in woonwijken. Als de gevaccineerde muggen paren met niet-gevaccineerde soortgenoten wordt de populatie geleidelijk aan volledig gevaccineerd.

Een studie in het New England Journal of Medicine berekende dat de wolbachia-methode het aantal gevallen van dengue met 77% deed afnemen. Ook het aantal ziekenhuisopnames nam af met 86% in de onderzochte steden.

Het Wereldmuggenprogramma wordt vandaag gesteund door de Bill and Melinda Gates Foundation, de Wellcome Trust en de Amerikaanse regering. Sinds 2021 beveelt de Wereldgezondheidsorganisatie de wolbachiamethode aan voor de bestrijding van dengue, chikungunya en zika.

In Rio de Janeiro bereikte het project intussen bijna een miljoen mensen en nog eens 300.000 mensen in de naburige stad Niterói. De onderzoekers van Fiocruz melden dat in Niterói 70% minder dengue, 56% minder chikungunya en 37% minder zika voorkomt. De resultaten voor Rio worden dit jaar nog verwacht. ‘Maar we gaan uit van vergelijkbare cijfers, met een paar uitzonderingen’, zegt Fiocruz-woordvoerder Diogo Chalegre.

Populair bij kinderen

Eén van die uitzonderingen is Complexo da Maré door de beperkte toegang die mensen van buitenaf krijgen door de barricades van de drugsbendes in de favela’s. De gevaccineerde muggen brengen tot op de plekken waar ze moeten zijn is daardoor een grote uitdaging.

Fiocruz-onderzoekers probeerden de muggen in de wijk te krijgen. Ze installeerden broedstations aan scholen en klinieken, maar die liggen vooral aan de rand van de favela’s. Ze probeerden zelfs om muggen met een lange pijp over de gebarricadeerde gebieden te blazen. Toestemming vragen aan de drugsbendes was uitgesloten, zegt Oliveira.

Maar omdat muggen zich niet ver weg van hun broedplaats verspreiden, bleef Maré beperkt bezet door de gevaccineerde muggen. Dat vertelde Oliveira in 2019 aan de Duitse tandarts Lehmann. Die bedacht zich meteen dat zijn “Helden tegen Dengue” daarbij konden helpen.

‘In Rio is de hulp van lokale kinderen essentieel’, zegt Oliveira vandaag. Het kweken van wolbacchiadragende muggen is er populair geworden. Ouders bellen zelf naar Fiocruz omdat hun kinderen een kit willen, zegt de onderzoeker.

Een week nadat Vitória haar margarinedoosje vulde, wil ze de muggen uit haar broedstation zien vliegen. Helaas gebeurde een klein ongeluk.

Na een hevige regenval moest haar vader water uit het huis vegen. Daarbij stootte hij tegen de houten balken waarop het doosje stond en het doosje viel naar beneden. Nog diezelfde middag ging Vitória om een nieuwe kit en begon helemaal opnieuw.

Deze reportage kwam tot stand met steun van het Pulitzer Center.