Een oase in turbulent Egypte

De asfaltweg tussen afzondering en internationale strijd

Oasen roepen exotische beelden van Duizend-en-een-nacht op, waarin ruwe maar eerlijke bedoeïenen en verleidelijke buikdanseressen de dorstige medemens gastvrij ontvangen onder de schaduwrijke palmbomen. Yassine Channouf bezocht the real thing. Zijn portret van Siwa, een oase in de Egyptische woestijn, klinkt een stuk realistischer. Met het asfalt kwam de globalisering, met het onderwijs het salafisme. Welkom in de oase anno 2014.

BeeFortyTwo (CC BY-NC-SA 2.0)

Siwa

De naam Siwa zal geen belletje doen rinkelen, ook al is het een van de oudste continu bewoonde nederzettingen ter wereld. De oase ligt verborgen in een verlaten uithoek van Egypte, tussen de weinig gastvrije Qattara-depressie en de al even weinig uitnodigende Libische woestijn. Siwa is alleen bereikbaar via een asfaltweg die pas in de jaren tachtig werd aangelegd, en die Siwa verbindt met de pittoreske kuststad Marsa Matroech. Sinds de val van president Moebarak staan er wel heel wat militaire controleposten op de verlaten weg die honderden kilometers lang door het dorre landschap loopt.

Oasen waren spreekwoordelijke oorden van rust en bastions van continuïteit, vandaag zijn ze echter het symbool van de onstuitbare en allesverslindende globalisering die geen plek op aarde onaangeroerd laat.

‘Siwa is niet meer wat het geweest is’, vertelde een oude Siwaanse muzikant mij terwijl hij dronk van zijn arak, een alcoholische drank op basis van dadels. ‘We herkennen weinig van vroeger. We hebben Siwa uit handen gegeven en we zullen het nooit meer terugzien.’ Hoewel hij het verleden sterk romantiseerde, was zijn stelling over de toekomst niet onjuist. Het lot van de oase ligt niet meer in handen van de bewoners ervan. En dat geldt niet alleen voor Siwa. De talrijke oasen in de Arabische wereld maken een moeilijke tijd door.

Vaak betekende de integratie in de nationale staat en daardoor ook in de geglobaliseerde wereld een ramp voor de oase en haar bewoners. In het Jordaanse al-Azraq werd bijna al het water uit de grond gepompt om de hoofdstad Amman van drinkwater te voorzien, na de toevloed van honderdduizenden Palestijnen die het geweld van de Zesdaagse Oorlog in 1967 ontvluchtten en hun toevlucht zochten en vonden in Amman.

De Marokkaanse oase Figuig werd doormidden gesneden als gevolg van het conflict tussen Marokko en Algerije. Het ene deel van de oase ligt nu in Marokko en het andere deel in Algerije, en al twintig jaar lang kunnen de bewoners – vaak familie – elkaar niet meer zien. In het Algerijnse Ghardaia woedt een bloedige strijd tussen soennitische Arabieren en ibaditische Berbers. Zo heeft het sektarische conflict in Irak en Syrië nu ook een afgelegen oase in het midden van Algerije in zijn greep.

Oasen waren spreekwoordelijke oorden van rust en bastions van continuïteit, vandaag zijn ze echter het symbool van de onstuitbare en allesverslindende globalisering die geen plek op aarde onaangeroerd laat.

Eigenzinnige geschiedenis

De geografische isolatie van Siwa betekende allerminst dat de oase altijd al een weinig relevante plek was. Zeker in de Oudheid was Siwa beroemd. De legende vertelt ons dat Alexander de Grote de helft van zijn leger verloor in de woestijn in zijn zoektocht naar Siwa. Daar wilde hij het befaamde orakel van Amon raadplegen om te weten te komen of hij werkelijk de zoon van een god was.

Basil & Tracy (CC BY-NC.0)

De woestijn rond Siwa. © Basil & Tracy (CC BY-NC 2.0)

Ook de Griekse historicus Herodotus bezocht Siwa en hij beschreef plekken die de tand des tijds wonderwel hebben doorstaan.
Na de val van het faraonische rijk verloor Siwa een deel van zijn roem. De Romeinen maakten er een plek van waar ze bannelingen naartoe stuurden en de Arabisch-islamitische veroveraars lieten het gebied zelfs links liggen omdat ze het kennelijk niet interessant genoeg vonden om het nieuwe geloof daar te verspreiden. Van een christelijke periode is zelfs helemaal geen sprake.

De Berbers uit Siwa omarmden de islam pas rond de twaalfde eeuw, wat overigens niet verhinderde dat  de oase tegen de dertiende eeuw in verval geraakt was en er volgens bronnen nog slechts enkele tientallen mensen woonden.

De oase bloeide nadien weer op, maar de isolatie bleef. Het was pas met het ontstaan van de Egyptische natiestaat en een bezoek van koning Faroek in 1928 dat Siwa formeel werd ingelijfd in het Egypte dat we vandaag kennen. Die integratie ging gepaard met een campagne om Egyptische morele normen en waarden op te leggen. In Siwa waren homoseksuele praktijken courant en er bestonden zelfs vormen van homoseksuele huwelijken. In de ogen van de Egyptische regering was dat onacceptabel en werd de praktijk bij de wet verboden. Homoseksualiteit was daarmee niet verdwenen, het openlijke karakter ervan wel. Tegenwoordig zijn homoseksuele praktijken taboe en praten ze in Siwa liever niet meer over dat eigenzinnige verleden.

Verder kreeg de oase weinig aandacht van de centrale overheid, getuige de late aanleg van een asfaltweg die modern verkeer mogelijk maakte. Met de aanleg van de weg in de jaren tachtig kwam ook de aansluiting op het elektriciteitsnet. Die twee gebeurtenissen effenden het pad voor een radicale verandering, die de Siwaanse samenleving compleet veranderde.

Handelaarsgeest

De Siwaanse samenleving is, zoals meestal bij de Berbers, een stammenmaatschappij. Er is nog steeds een stamhoofd en alle elf Siwaanse stammen hebben een raad die over belangrijke zaken beslist en bemiddelt als er zich een conflict voordoet. Siwanen gaan niet graag met hun problemen naar de overheid. Ze lossen die liever onderling op. Het gezag van de stamhoofden was niet louter gebaseerd op de kracht van de traditie, vooral economische overwegingen leidden ertoe dat er naar het stamhoofd geluisterd werd. Hij was vaak een grootgrondbezitter en landbouw was de enige manier om in je levensonderhoud te voorzien.

Sinds Siwa met de auto bereikbaar is, bleek toerisme al gauw heel lucratief, vooral voor de jongeren. Sayyid Hidawi, de broer van een van de stamhoofden, kwam als eerste op het idee om enkele toeristen mee te nemen op een excursie naar de prachtige zandwoestijn ten westen van de oase. Dat bracht een revolutionaire omwenteling in de lokale economie teweeg, en niet veel later had je tientallen mensen die een 4X4 bezaten waarmee ze toeristen mee op safari namen.

Slechts eenmaal per jaar wordt er nog een kamelentocht voor toeristen georganiseerd. De nieuwe business zorgde voor financiële onafhankelijkheid tegenover het stamhoofd, wat dan weer resulteerde in de afbrokkeling van de traditionele machtsstructuren in Siwa.

Na de opstand tegen Moebarak in 2011 stokte de instroom van toeristen en de inmiddels talrijke hotels en resorts lagen er verlaten bij. Ook de terreinwagens bleven werkeloos aan de kant staan. Maar de koningen van de woestijn hadden maar weinig last van het wegblijven van hun klanten.

De Siwanen bleken heel bedreven handelaars te zijn, en ze maakten enorme winsten door het vervoeren van wapens naar de Sinaïwoestijn in Egypte.

Wat aanvankelijk een catastrofe leek te worden, werd al gauw een unieke kans. Door de chaos en de burgeroorlog in het naburige Libië, en de plundering van wapendepots in dat land, bloeide de wapenhandel in Libië en omstreken. De Siwanen bleken heel bedreven handelaars te zijn, en ze maakten enorme winsten door het vervoeren van wapens naar de Sinaïwoestijn in Egypte. Daar deden andere smokkelaars het werk en een deel van de wapens vond zijn weg naar Gaza. Omdat Siwa vlak bij Libië ligt en er historische banden over de grenzen heen bestaan, kregen Siwanen makkelijk toegang tot de bloeiende wapenmarkt. Wat toeristische gidsen daarvoor in een heel jaar verdienden, werd nu met een of twee ritten door Egypte verdiend.

De gidsen-wapenhandelaars werden bijna letterlijk van de ene dag op de andere de oligarchen van Siwa. De jongeren voelden zich daardoor sterk genoeg om de macht van de stamhoofden naast zich neer te leggen en er zelfs openlijk tegen te rebelleren. Maar hun sprookje duurde niet lang. Het Egyptische leger heeft de controle over de grens met Libië verscherpt en het is nu bijna onmogelijk om nog wapens te smokkelen.

Met het wegvallen van zowel toeristen als wapens werd de enige stabiele economische sector opnieuw de landbouw. Daardoor is de macht van het stamhoofd weer gegroeid. Bovendien verlangen veel mensen naar stabiliteit in het labiele politieke en economische landschap rondom hen. Het stamhoofd probeert die rol op zich te nemen, met de zegen van velen. De “verouderde” stam blijkt in deze bijzonder instabiele periode een belangrijk houvast te zijn voor vele Siwanen.

Religieuze bannelingen

Oudere Siwanen herinneren zich dat het soefisme de dominante stroming was in de oase. Maar de traditionele islambeleving van Siwa lijkt te verdwijnen en de rijke soefistische traditie is al aan het verkommeren.

Er is weinig bekend over de religieuze beleving van de islam in de oase in de loop van de geschiedenis. Er bestaan nauwelijks geschreven bronnen van. Oudere Siwanen herinneren zich wel dat het soefisme de dominante stroming was in de oase. Door de eeuwen heen hebben er zich verschillende broederschappen gevestigd en er werd aan heiligenverering gedaan.

Door de opkomst van het islamisme in de jaren zeventig en tachtig zat het Egyptische regime opgescheept met een lerarenkorps waarvan een deel sympathie had voor de radicale ideeën van diverse moslimfundamentalisten. Het regime was deze leraren liever kwijt dan rijk, en verbande deze hoofdzakelijk stedelijke leraren naar de uithoeken van het land, zoals Siwa, waar ze de heersende macht weinig schade konden berokkenen.

Hoewel ze een veel kleiner publiek hadden, zorgden die verbannen leraars wel voor een grote ommekeer in de religiebeleving van de Siwaanse jeugd. Plots kreeg die te horen dat het soefisme gelijkstond aan ketterij en dat er een zuivere islam bestond waar ze zich aan moest houden. De soefistische broederschappen kregen daardoor zware klappen en er ontstonden rivaliserende moskeeën. Sommige broederschappen tellen tegenwoordig niet meer dan een handvol oude leden. De invloed van het gepredikte salafisme liet zich ook voelen in de verkiezingsuitslagen in 2011 en 2012. De salafistische Noer-partij werd veruit de grootste in de oase. Ze behaalde telkens meer dan 70 procent van de stemmen. De traditionele Siwaanse islambeleving lijkt te verdwijnen en de fysieke aanwezigheid van een rijke soefistische traditie is al aan het verkommeren.

Water is leven

De koranische spreuk dat water de bron is van al het leven wordt nergens zo tastbaar als in Egypte. En als Egypte een cadeau is van de Nijl, zoals Herodotus het al zo treffend verwoordde, dan is Siwa een geschenk van het Grote Nubische Aquifersysteem, het grootste fossielwaterreservoir ter wereld.

De oase van Siwa. © Basil & Tracy (CC BY-NC 2.0)

Al 12.000 jaar maakt dat ondergrondse waterbekken landbouw mogelijk in Siwa. Het aquifersysteem beslaat delen van Libië, Egypte, Soedan en Tsjaad. Maar het is vooral Libië dat disproportioneel veel gebruik heeft gemaakt van het grondwater. In 1983 begon kolonel Khaddafi met de aanleg van wat hij het achtste wereldwonder noemde, de Grote door de Mens Gemaakte Rivier. Het project was groots, maar in zijn megalomanie hield Khaddafi geen rekening met de kwalijke milieueffecten ervan. De aquifer vult zichzelf niet aan, en is dus begrensd qua voorraad.

Terzelfder tijd toonden enkele Egyptische bedrijven grote interesse in het bronwater van Siwa. Zij kregen ook de vergunning om het grondwater te exploiteren en zo de Egyptische markt van bronwater te voorzien. Zo kwam er enorme druk te staan op de grondwaterreserves in Siwa, en bij uitbreiding op de hele aquifer.

Als men in het huidige tempo water uit de Grote Nubische Aquifer blijft oppompen, dan schatten experts dat het systeem over zestig tot honderd jaar helemaal uitgeput zal zijn.
De gevolgen voor de landbouwers in Siwa zijn groot. De Egyptische overheid nam maatregelen en besloot de boeren zelf van water te voorzien. De meeste Siwanen zijn ontevreden over deze gang van zaken en honderden boeren hebben daarop illegale waterputten geboord. Daardoor ontstaat een extra probleem: verzilting. Die heeft al verschillende palmboomgaarden aangetast en vernietigd.

Een lijn in het zand

Nooit eerder in de geschiedenis van de oase was de toekomst ervan zo onzeker en waren de uitdagingen zo groot. Vele Siwanen beseffen dat zij de veranderingen die gaande zijn niet kunnen stoppen of zelfs maar begrijpen. De oase is een speelbal in de politieke, economische, culturele en religieuze veranderingen en ontwikkelingen die ver van de palmbomen van Siwa plaatsvinden.

De vrouw is het symbool geworden van de traditie en zelfs van het verzet in de Siwaanse cultuur. De Siwaanse mannen zien het huis en de vrouw als de laatste bastions tegen de globalisering.

De globalisering bracht nieuwe consumptiegoederen en vormen van amusement, en de mogelijkheid om nieuwe horizonten te verkennen. Daar zijn de Siwanen niet tegen. Maar zodra het over vrouwen gaat, trekken de Siwaanse mannen een dikke streep in het zand. De vrouw is het symbool geworden van de traditie en zelfs van het verzet in de Siwaanse cultuur. En het zijn de Siwaanse mannen die hen in die rol hebben gedrukt. Het huis en de vrouw zien zij als de laatste bastions tegen de globalisering.

Het is op zijn minst een schizofrene houding te noemen: de mannen willen wél de zoete vruchten van de globalisering kunnen plukken als ze hun huis uitgaan, maar binnenshuis willen ze een voor hen geïdealiseerd verleden beleven. De starre houding tegenover de positie van vrouwen is niet zozeer het bewijs dat de Siwaanse man zeer conservatief is, ze is vooral een wanhopige poging om te redden wat er voor hen nog te redden valt. De Siwaanse vrouw zien zij als de zuivere draagster van de traditie. Zowel linguïstisch, cultureel als culinair staat zij voor de continuïteit in een onzekere wereld.

Sommige Siwanen beweren dat hun oase ten onder is gegaan aan haar schoonheid. Dat is een vertekend beeld. De ongekende pracht en aantrekkingskracht van Siwa heeft maar een beperkte rol gespeeld in het hele verhaal. Veel juister is het om te stellen dat er krachten aan het werk zijn waar de Siwanen weinig tegen kunnen beginnen. Is de oase bezig aan haar laatste eeuw als levensvatbare, zelfvoorzienende plaats om te wonen? De tijd zal het leren.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.