Zware brand legt woningcrisis in São Paulo pijnlijk bloot

Tijdens de vroege ochtend van dinsdag 1 mei brak er brand uit in een kraakpand in centraal São Paulo. Het gebouw telde maar liefst 24 verdiepingen, en huisvestte waarschijnlijk meer dan 400 mensen. Tijdens de jaren ‘80 was dit het hoofdkwartier van de federale politie, maar sinds 2001 stond het leeg. De brand verspreidde zich snel en in mum van tijd stond het gebouw in lichterlaaie. Dan stortte de toren in. De meeste inwoners raakten weg, maar één man stierf zeker en het is onduidelijk wie er nog onder het puin vastzit.

Beelden van de instorting, die pal in het centrum van een van de grootste en rijkste steden van Latijns-Amerika plaatsvond, gingen de wereld rond. De schokkende beelden leggen echter een diepere realiteit bloot.

Gedreven door ongelijkheid en een tekort aan betaalbare woningen werden krakersbewegingen de laatste jaren steeds prominenter in Brazilië. Hun massale bezettingsacties zetten de woonproblematiek op de nationale agenda, en ze leveren nu zelfs presidentskandidaten.

Tekort aan woningen

De stedelijke overheid van São Paulo schat dat er vandaag 206 bezettingen zijn in de hele stad, waarin ongeveer 46.000 families wonen. Met meer dan 12 miljoen inwoners is São Paulo de grootste stad van het Amerikaanse continent, en een erg belangrijk economisch centrum voor Latijns-Amerika. De betonnen jungle van São Paulo kenmerkt zich echter ook door een gebrek aan betaalbare en kwalitatieve woningen en harde ongelijkheid. De stichting João Pinheiro vond in 2015 dat de stad São Paulo een tekort van meer dan 600.000 woningen had.

De stedelijke overheid van São Paulo schat dat er vandaag 206 bezettingen zijn in de hele stad, waarin ongeveer 46.000 families wonen. 

Fernando Chucre, staatssecretaris voor wonen van de stad São Paulo, gaf eerder al toe dat 370.000 mensen in de stad in gevaarlijke of illegale omstandigheden wonen. ‘De uitdaging in Brazilië en São Paulo is dat we niet genoeg woningen kunnen voorzien voor families met een laag inkomen’, stelde hij in een interview. De huurprijzen in de stad zijn daarnaast vaak veel te hoog voor personen met een beperkt inkomen.

Paradoxaal genoeg staan er ook erg veel gebouwen leeg in São Paulo. Een studie uit 2016 vond zo dat er 2 miljoen vierkante meter aan ruimte, in gebouwen en op terreinen, leegstond in de Braziliaanse stad. Een studie uit 2010 vond dan weer dat er meer leegstaande gebouwen waren dan dakloze families.

Dat alles drijft mensen om in kraakpanden of bezettingen te gaan wonen. Naast armen gaat het hier ook vaak over migranten uit andere Latijns-Amerikaanse landen maar ook uit Afrika of zelfs het Midden-Oosten.

Bruno Covas, de burgemeester van São Paulo, stelde zo dat 25% van de inwoners van het ingestorte gebouw niet-Brazilianen waren, de meerderheid daarvan Angolezen.

Er is wel sociale huisvesting, maar die is onvoldoende in aantal en vaak gelegen in de periferie van de stad. In gigantische steden als São Paulo kan dat betekenen dat arme arbeiders urenlang heen en weer moeten pendelen naar hun jobs in het centrum, waar de meeste werkgelegenheid gelegen is. Dat centrum gentrificeert ook erg snel.

Professor in urbanisme aan de universiteit van São Paulo Ermínia Maricato stelde zo dat: ‘er een grote strijd aan de gang in is het centrum, de armen willen er wonen omdat er daar jobs zijn. Maar anderzijds wil de markt hen er weg. In Rio hebben ze voor de Olympische Spelen 6 tot 10.000 armen naar de periferie verplaatst. Dat willen ze hier [in São Paulo] ook doen.’

Sociale bewegingen

Als reactie op deze woonsituatie zijn de krakersbewegingen ontstaan. Ze organiseren betogingen en zetten druk op de overheid, daarnaast bezetten ze ook leegstaande gebouwen en terreinen om er mensen in te huisvesten.

‘Dit gebouw had de uiterlijke kenmerken van een bezetting door een sociale beweging, maar we zagen dat de leiders zich geen zorgen maakten over de veiligheid en omstandigheden van de families die er woonden’

In Brazilië bestaat er een lettersoep aan bewegingen die bezettingen uitvoeren. Enkele bekende zijn de MTST (Movimento de Trabalhadores Sem Teto) een afsplitsing van de MST-beweging van landloze boeren, die weliswaar vooral leegstaande terreinen bezet. En de regionale FLM (Frente de Luta por Moradia) die 15 gebouwen bezet in São Paulo.

Het ingestorte gebouw werd bezet door een beweging die zich LMD noemde (Luta Por Moradia Digna). Er is echter controverse ontstaan over hoe legitiem deze beweging eigenlijk is. Zo zouden ze bewoners (een te hoge) huur hebben laten betalen en zouden ze te weinig veiligheidsvoorzorgen genomen hebben.

Zo toonde Osmar Silva Borges van het FLM zijn scepticisme. ‘Dit gebouw had de uiterlijke kenmerken van een bezetting door een sociale beweging, maar we zagen dat de leiders zich geen zorgen maakten over de veiligheid en omstandigheden van de families die er woonden’, stelt hij.

Zo zouden legitieme bewegingen voor een betere organisatie zorgen. ‘Het verschil tussen een bezetting zoals deze en een bezetting door het FLM is dat we met de families samenwerken om het gebouw op te waarderen. We zorgen voor de ruimte waarin we wonen: we ruimen puin, we schilderen het, we zorgen voor nieuwe elektrische bedrading en we organiseren de watervoorraad en het afvalwater.’

Povos Sem Medo

Naast het bezetten van gebouwen hebben krakersbewegingen een lange geschiedenis van directe actie. Een van de meest spectaculaire voorbeelden daarvan is de bezetting van een leegstaand terrein in het São Bernardo do Campo district. Deze bezetting heet Povos Sem Medo en telt een 8.000 tenten. Ze is weliswaar deels symbolisch, en de meeste personen wonen er niet voltijds.

In het verleden zetten deze bewegingen de overheid met success onder druk, en waren ze een van de krachten achter de oprichting van het Ministerie Voor Steden in 2003, en van het programma Minha Casa, Minha Vida dat sociale huisvesting bouwt voor arme gezinnen. Beide programma’s zijn echter het slachtoffer geworden van besparingen in de nasleep van de economische crisis. Die besparingen zijn nog eens versneld nadat de linkse presidente Dilma Rousseff in 2016 werd afgezet, en Brazilië haar huidige rechtse president Michel Temer kreeg.

Toen huidig president Michel Temer het ingestorte gebouw in het centrum van São Paulo dan weer bezocht werd hij uitgejouwd door omstanders, die onder andere ‘wij willen huizen’ riepen.

Krakersbewegingen hebben doorgaans banden met linkse partijen. Vaak vormen ze de (kritische) achterban van de partij PT, die het land van 2003 tot 2016 leidde. Dat deed de partij eerst onder president Lula da Silva (die vandaag in de gevangenis zit) en daarna onder de uiteindelijk afgezette Dilma Rousseff. Sommige sociale bewegingen hebben ook relaties met andere linkse partijen, de afdeling van MTST in São Paulo steunt bijvoorbeeld de partij PSOL (waar het recent vermoorde gemeenteraadslid Marielle Franco toe behoorde). Een van de leiders van MTST, Guilherme Boulos, is nu de presidentskandidaat van de partij voor de verkiezingen van eind 2018.

Die linkse verstrengeling werd heel duidelijk toen Lula, toen nog op vrije voeten, de Povos Sem Medo bezetting in São Bernardo do Campo bezocht. Hij werd er onthaald als een volksheld, en werd rondgeleid door Boulos. Toen huidig president Michel Temer het ingestorte gebouw in het centrum van São Paulo dan weer bezocht werd hij uitgejouwd door omstanders, die onder andere ‘wij willen huizen’ riepen.

Vrees voor repressie

Voorlopig blijft er veel onduidelijkheid over de brand en het ineenstorten van het bezette gebouw. De brand ontstond op de vijfde verdieping, en als oorzaak werd al een ontplofte gastank genoemd. Het aantal slachtoffers is ook onduidelijk omdat niet met zekerheid geweten is wie er allemaal in het gebouw woonde. Wel zou één man zeker gestorven zijn wiens lichaam al geborgen werd.

De stedelijke overheid van São Paulo buigt zich nu over de veiligheidssituatie in andere kraakpanden van de stad. Zo willen ze 70 gebouwen bezoeken en inspecteren. De inwoners van het ingestorte gebouw kamperen ondertussen voor een nabijgelegen kerk. Donaties stroomden alvast binnen, en het Rode Kruis alleen ontving al 15 ton aan goederen. De overheid ondernam voorlopig nog weinig acties om de slachtoffers van onderdak te voorzien.

Instituties bezetten

Wat de toekomst brengt blijft voorlopig onduidelijk. Er staat nu alvast druk op de overheid van São Paulo om meer sociale huisvesting te voorzien. Ze kwamen ook onder vuur omdat onveilige praktijken al een tijdje gekend waren in het bezette gebouw dat instortte. Anderzijds is er de vrees vanuit sociale bewegingen dat dit ongeluk zal gebruikt worden om hen te criminaliseren, en bezette gebouwen te ontruimen.

‘Het is tijd dat MTST nu ook de instituties bezet, en dat we een andere maatschappij aanbieden aan Brazilië.’

De instorting werd ook al onderwerp van politieke campagnes en fake news.

Eduardo Bolsonaro, zoon van extreem-rechts presidentskandidaat Jair Bolsonaro en federaal parlementslid voor São Paulo, stuurde zo tweets de wereld in die stelden dat MTST of groepen met banden met linkse partijen het ingestorte gebouw uitbaatten. Volgens hem om rijk te worden van de huur. Zijn vader Jair Bolsonaro staat tweede in de peilingen voor de presidentsverkiezingen, na de gevangengenomen ex-president Lula. Een vrees voor toenemende repressie zit er dus in.

De krakersbewegingen gaan alvast voort met hun activisme, zeker in de aanloop van de verkiezingen. Guilherme Boulos van MTST, en nu presidentskandidaat voor PSOL, haalt relatief weinig stemmen volgens peilingen, amper 1% in sommige scenario’s. Niettemin blijft hij strijdvaardig, in een interview stelde hij alvast: ‘het is tijd dat MTST nu ook de instituties bezet, en dat we een andere maatschappij aanbieden aan Brazilië.’