Laverend tussen angst voor bommen en bezorgdheid om cultureel erfgoed

Het westen van Oekraïne bleef tot nu toe grotendeels bespaard van oorlogsgeweld. Maar gevreesd wordt dat dit snel kan veranderen. Ula Idzikowska is voor MO* in de westelijke stad Lviv. Ze ziet hoe vrijwilligers vluchtelingen opvangen en erfgoed preventief trachten te beschermen voor explosies. ‘Wie weet wat ons morgen te wachten staat?’

‘Wat komen jullie hier doen? De oorlog is in Kiev.’ Inwoners die we in Lviv ontmoeten lijken verbaasd dat we van hier uit berichten. ‘Het is hier vrij rustig, de sirenes gaan niet eens af.’ Maria, de uitbaatster van een volgeboekt hostel, is niet van plan om te vertrekken. ‘We blijven tot het niet anders meer kan.’

Wasyl Gusar, een gepensioneerde leraar Engels die aan de rand van de stad woont en ons een logeerplek verschaft, zou daarentegen het liefst vandaag nog vertrekken. Hij wil naar Polen, waar hij een appartement heeft dicht bij de grens met Duitsland. ‘Maar mijn vrouw wil blijven, en ik kan haar toch niet achterlaten?’ Dagelijks krijgt hij bezorgde berichten van vrienden uit Polen.

In tegenstelling tot wat Maria zegt, zijn de sirenes in Lviv toch regelmatig te horen. Gusar vraagt een vriendin wat zij dan doet: ze blijft gewoon thuis, ze zoekt geen schuilplaats op. Net zoals conservator Ina Dmytruk, die we diezelfde dag ontmoeten. ‘We wonen op de begane grond. Daar is het even veilig als in de schuilkelder.’

Preventief conserveren

Dmytruk (foto hieronder) is een energieke vrouw met rode krullen. Ze coördineert het werk van conservatoren die glas-in-lood, beeldhouwwerken en ander erfgoed proberen te beschermen tegen mogelijke explosies.

Ze begonnen met een kerk in de buurt van het gemeentehuis. ‘Dat is het eerste doelwit als de stad zou worden gebombardeerd.’ Ze houdt twee mannen die houten panelen plaatsen goed in de gaten.

‘Ze zat in de kerk te bidden en keek naar de ramen van glas-in-lood. Ze besefte dat die zouden worden vernield als de oorlog tot hier raakt.’

Het idee kwam van een medewerker van de stadsraad. ‘Ze zat in de kerk te bidden en keek naar de ramen van glas-in-lood. Ze besefte dat die zouden worden vernield als de oorlog tot hier raakt. Daarna belde ze me op.’

Dmytruk nam de opdracht graag aan. Ze was op dat moment niet meer aan het werk bij de Nationale Kunstgalerie van Lviv, waar ze voordien hoofdconservatrice werkte. ‘Ik weet nog niet of ik deze maand überhaupt word betaald. Het is al goed dat dat vrijwilligerswerk me alleen tijd kost’, lacht Dmytruk.

Maar ze is ongerust. ‘Ik hoop dat we op tijd klaar zullen zijn. De situatie verandert snel. Wie weet wat ons morgen te wachten staat?’

Dmytruks zeventienjarige dochter is onderweg naar Leuven, waar haar tante woont. Daarvoor stond ze eerst 24 uur in de rij aan de grens met Polen, waar ze op 8 uur tijd naartoe wandelde. Omdat auto’s in kilometerslange files vastzitten voor de grens, is dat vaak de enige manier om de grens over te steken.

De achttienjarige zoon van Dmytruk bleef in Lviv. Omdat hij de rekruteringsleeftijd bereikt heeft, mag hij het land niet uit. ‘De laatste twee dagen heb ik hem maar tien minuten gezien’, vertelt zijn moeder. ‘Samen met zijn jeugdbeweging werkt hij als vrijwilliger. Hij is de enige met een rijbewijs, dus hij brengt vluchtelingen naar veilige plaatsen.’

Ook de 35-jarige kunstenaar Pavlo Kovach pikt vluchtelingen op. Zijn ritten doet hij ‘s avonds, wanneer een avondklok geldt. Tussen tien uur ‘s avonds en zes uur ‘s ochtends mag niemand naar buiten. ‘Tijdens die ritten maken we van alles mee. Ik zag een moeder met tien kinderen, zwarte mensen die gediscrimineerd worden…’

Erfgoed bedreigd

Na een hele namiddag buiten in de kou wil Dmytruk even schuilen in de parochiezaal. Bij een warme thee, of chai in het Oekraïens, en Oekraïense pierogi, een deeggerecht met witte kaas, vertelt ze over de weeskinderen uit het zwaar gebombardeerde Charkov die nu worden opgevangen door de parochie.

Ze heeft het ook over een kunstgalerij ten noorden van Kiev die is platgebrand. ‘Een twintigtal schilderijen van volkskunstenares Maria Prymachenko zijn nu weg’, zucht ze verontwaardigd.

Russian forces burn #museum with paintings of Maria Prymachenko.

A history museum in Ivankiv town, Kyiv Oblast, was destroyed by a Russian attack, according to Ustyna Stefanchuk, an art collector. The museum had about 25 works by famous Ukrainian artist Prymachenkoю pic.twitter.com/sVJD8Eru6h

— Shah Basit (@journoShahBasit) February 28, 2022

De Oekraïense minister van Cultuur zou de Unesco daarom hebben opgeroepen om het lidmaatschap van Rusland op te schorten. Dat zegt Vlada Litovchenko, directeur van het archeologisch en historisch museum in Vyshhorod. ‘De bescherming van historische monumenten bij gewapend conflict is een van de basisprincipes van Unesco. Sinds 2014 is er sprake van Russische inbreuken op internationale conventies wat betreft de bescherming van cultureel erfgoed, vooral op de Krim.’

‘In Kiev geloofden ze niet dat dit kon gebeuren, maar nu is het te laat. Wij in Lviv zijn niet van plan om hetzelfde risico te nemen’, zegt een vastberaden Dmytruk. Afgelopen dagen werden glas-in-loodramen en beeldhouwwerken ingepakt.

De 57-jarige Stanisław bouwde een houten constructie met houten planken om een sculptuur van een engel te beschermen (foto hieronder). Elke dag rijdt hij vanuit het dorp waar hij nu woont naar Lviv. ‘Zodra de invasie begon, verhuisden we. Ons appartement in Lviv bevindt zich vlak bij de luchthaven, wat een strategische plek is om te bombarderen.’

Het dorp is normaal gezien maar een uur rijden van Lviv, maar door controleposten aan de buitenwijken heeft hij nu twee uur nodig om in de stad te raken. ‘We komen elke dag. Ik en de vriend van een van mijn dochters. ‘s Avonds keren we samen terug naar het dorp.’

Stanisław is al zijn hele leven bouwvakker. Vandaag beschermt hij het erfgoed, maar binnenkort zou hij de stad zelf misschien moeten gaan beschermen. In de jaren ‘80 diende hij al een keer in het toenmalige Sovjetleger in het verre Siberië, bij temperaturen van -50 graden. Een van zijn zonen diende in 2014 en 2015 in de Donbas en meldde zich ondertussen ook alweer aan bij het Oekraïense leger.

Zijn andere kinderen zitten allemaal veilig in Polen. ‘Mijn oudste dochter en tweede zoon vertrokken zodra de oorlog begon. Mijn andere dochter studeerde al in Polen, in Lublin, maar was hier net op bezoek toen de oorlog begon. Ze moest dus ook vluchten.’

‘Je moet altijd weten waar je kan schuilen. Ik stuur je straks een lijst van schuilkelders in de stad.’

Studenten uit Lviv kregen ondertussen een keuze, weet Dmytruk. Verschillende Europese universiteiten zouden hen een plek aangeboden hebben zodat ze hun studies kunnen verderzetten. Dat weet ze omdat een student van de kunstacademie bij haar inwoont. Hij zou weg kunnen gaan, maar die beslissing valt hem moeilijk. Zijn moeder is militair arts en moest in het oosten blijven waar de gevechten plaatsvinden. Zijn vader leeft niet meer en als enige zoon is hij zelf vrijgesteld van legerdienst.

Wanneer haar dag erop zit, neemt Dmytruk haar rugzak met basisvoorraden, zoals water, eten en medicijnen, mee. ‘Maak er zo ook maar één voor jezelf’, raadt ze aan. ‘Voor in de schuilkelder, hé. Je moet altijd weten waar je kan schuilen. Ik stuur je straks een lijst van schuilkelders in de stad.’

Permanente onrust

Leraar Wasyl Gusar is bang, heel bang. Toen hij dinsdagochtend de stad binnen wilde raken, duurde dat veel langer dan normaal. ‘De verdediging wordt versterkt. Er zijn antitankblokkades opgericht en er staan veel meer tanks. De situatie wordt echt erg. Wat deze nacht gaat brengen, dat weet ik niet. Ik voel permanente onrust.’

Hij probeert zijn appartement op te ruimen, maar kan zich niet concentreren. Zijn telefoon staat niet stil. ‘Dit had ik niet verwacht. Ik kan niet geloven dat dit gebeurt.’

Lees ook

Stemmen uit Oekraïense schuilkelders: ‘Ons leven zal nooit meer hetzelfde zijn’

We zien eenzelfde gevoel bij een collega van conservatrice Dmytruk. Terwijl ze het laatste deel van een glas-in-lood van een orthodoxe kerk inpakt, is ze in gedachten verzonken. ‘Ik snap het niet. Hoe kon het zo ver komen?’

Mensen verenigen zich om de moeilijke periode te overbruggen. ‘Samen zijn we sterker’, zegt ook Gusar. ‘We moeten bij elkaar blijven.’

Die dinsdagnacht loeien uiteindelijk geen sirenes. Maar door de stilte neemt de angst alleen maar toe. Lviv houdt de adem in en ‘s ochtends is dan toch een alarm te horen. Bewoners verlaten hun appartementen en lopen naar de schuilkelders van hun appartementsblokken. Sommigen kiezen voor de orthodoxe kerk, anderen blijven gewoon thuis.

Door het raam zien we mensen kijken met een sigaret en een kop koffie in de hand. Een bovenbuur houdt niet op met de boorwerken in zijn muur. Het leven lijkt even door te gaan. Voorlopig toch.