Klimaatverandering in Zuid-Afrika: ‘De principes zijn er wel, maar er wordt bedroevend weinig rekening mee gehouden’

Het regent als we toekomen in Kaapstad, en de nacht brengt nog meer storm en nattigheid. Toch weet iedereen in de hoofdstad van de Zuid-Afrikaanse provincie West-Kaap dat de regio -en het land- door een periode van extreme droogte gaat. De West-Kaapse minister van Financiën Ivan Meyer bedankte Vlaams minister-president Bourgeois dan ook ‘omdat hij regen meebracht uit Vlaanderen’. ‘Mogen wij u vragen om bij vertrek wat neerslag hier te laten’, grapte hij. De krant The New Age geeft de cijfers: ‘Na twee weken van behoorlijke neerslag, zijn de waterreservoirs van de West-Kaap voor 29,5 procent gevuld. Tijdens dezelfde periode vorig jaar stond dat gemiddelde waterniveau op 56,7 procent.’

Klimaatstress

Mark New, directeur van het African Climate & Development Initiative aan de Universiteit van Kaapstad, bevestigt dat de kustprovincie West-Kaap, maar bij uitbreiding heel Zuid-Afrika en zelfs de ruimere regio zuidelijk Afrika, een “klimaatveranderingshotspot” is: een regio die sneller en harder getroffen wordt door de gevolgen van klimaatverandering dan het globale gemiddelde.

Zuid-Afrika is een “klimaatveranderingshotspot”: een regio die sneller en harder getroffen wordt door de gevolgen van klimaatverandering

‘Als we wereldwijd naar een gemiddelde opwarming van 2°C gaan’, zegt New, ‘dan varieert de opwarming in zuidelijk Afrika tussen 2,2 en 3°C. Tegelijk blijkt uit wetenschappelijke projecties dat de regio beduidend minder regenval zal kennen, en dat de overblijvende neerslag bovendien meer geconcentreerd zal vallen. We stellen nu al vast dat acht van de negen provincies onder waterstress staan.’

Het is de aanzet van een presentatie die Mark New geeft voor een delegatie van de Vlaamse regering, geleid door minister-president Geert Bourgeois die ook de beleidsverantwoordelijkheid voor de Vlaamse Ontwikkelingssamenwerking heeft. Die Vlaamse OS focust op drie landen in zuidelijk Afrika, met name Zuid-Afrika, Malawi en Mozambique. De keuze om de bescheiden middelen in deze drie landen en in één regio te concentreren dateert nog van de eerste periode waarin Bourgeois Vlaams minister van Ontwikkelingssamenwerking was (2004-2008).

Financiering is een engagement

‘Klimaatfinanciering is daarbij het sluitstuk van gezamenlijk gemaakte afspraken.’

In 2016 besteedde de Vlaamse overheid 5,7 miljoen Euro aan officiële ontwikkelingshulp in Zuid-Afrika. De inhoudelijke klemtoon voor het samenwerkingsprogramma 2017-2021 is het ondersteunen van initiatieven die het land en de bevolking beter toerusten om de gevolgen van de klimaatverandering aan te kunnen en zelfs om te zetten in economische en maatschappelijke opportuniteiten.

Edna Molewa, Zuid-Afrika’s minister voor Leefmilieu, onderlijnt in Pretoria het belang van de zoektocht naar innovatieve oplossingen voor zowel het verminderen van de uitstoot als voor de noodzakelijke aanpassingen in gedrag, consumptie en productie. ‘Klimaatfinanciering is daarbij centraal’, zegt ze. ‘dat is namelijk het sluitstuk van gezamenlijk gemaakte afspraken.’ Dat was tegelijk een bedanking aan de Vlaamse regering voor haar financiering van klimaatgebonden ontwikkelingsprogramma’s in Zuid-Afrika, én een oproep aan landen in het Noorden om de afspraken over klimaatfinanciering ten volle na te komen.

Meer recycleren dan voorkomen

De voorbije jaren werden de Vlaamse middelen vooral ingezet om sociaal ondernemerschap en innovatie te ondersteunen. Uit dat brede gamma aan initiatieven werden er voor de Vlaamse delegatie enkele uitgekozen die economische ontwikkeling en klimaatactie combineren.

Veel meer initiatieven zetten in op recycleren dan op het vermijden van afval en overbodig gebruik van grondstoffen en energie

In Kaapstad wordt bijvoorbeeld All Women Recycling gesteund, een kleine sociale onderneming waar pet-flessen gerecycleerd worden tot kleurrijke cadeaudoosjes. Op dit moment werken er al veertien vrouwen aan die kliketyklikboxes, waarvan de meesten uit de armere wijken komen. Een andere upstart in Kaapstad die zakelijke ondersteuning krijgt, is Waste2Food dat voedselafval omzet in hoogwaardige biologische meststof en zelf ook experimenteert met groententeelt.

Het is opvallend dat er veel meer initiatieven zijn die inzetten op recycleren dan op het vermijden van afval en overbodig gebruik van grondstoffen en energie. Hergebruikte autobanden - onder andere als kleurrijke zeteltjes – waren ook in Pretoria een teken dat ‘wij klimaatverandering ernstig nemen’, in de woorden van Weza Matomane. Hij presenteerde de prijsuitreiking van een artistieke wedstrijd die de Vlaamse regering in Zuid-Afrika uitschreef rond Street Art Meets Climate Change. Waste2Food gaat van de bezochte projecten wellicht het verst in zijn aandacht voor zowel “reduce, reuse and recycle”. Zij produceren uit het productieproces van meststof ook een deel van hun energiegebruik.

Rechtvaardige transitie

‘We hebben zeker 190 miljoen euro nodig om Day Zero -de dag dat er geen water meer is- te vermijden.’

Mark New onderlijnde het belang van veel meer investeringen in klimaatadaptatie omdat ‘Zuid-Afrika, in tegenstelling tot meer ontwikkelde landen als België, vandaag niet voorbereid is om de economische schade van klimaatverandering op te vangen’. New maakte ook heel duidelijk dat adaptatie niet enkel gaat om milieumaatregelen, maar dat de aanpak meteen moet zorgen voor een vermindering van de werkloosheid -die volgens hem nu oploopt tot 40 procent- en een verbetering van de sociale leefomstandigheden, zoals toegang tot zuiver drinkwater, degelijke huisvesting, enzovoort. Aan de andere kant, stelt hij, is een kleine helft van de huidige ontwikkelingsplannen niet compatibel met Zuid-Afrika’s eigen klimaatstrategie. Tachtig procent van de ontwikkelingsplannen zouden de watertekorten zelfs verergeren.

In de provincie West-Kaap moeten voortaan alle departementen hun plannen “waterproof” maken, zegt Goosain Isaacs, directeur Klimaatverandering op het Departement Milieu- en Ontwikkelingsplanning. ‘We hebben zeker 3 miljard Zuid-Afrikaanse Rand (190 miljoen euro) nodig om Day Zero -de dag dat er geen water meer is- te vermijden.’ Mark New vreest echter dat het toewijzen van waterverbruik in heel Zuid-Afrika niet zozeer gebeurt op basis van een rationeel beleid, maar onder druk van economische macht en lobbynetwerken. ‘De principes zijn er wel, maar bij het maken van politieke keuzes of het implementeren ervan, wordt er bedroevend weinig rekening mee gehouden.’

Never give up

Milieuminister Molewa maakt zich sterk dat het Zuid-Afrikaanse klimaatbeleid klaar is om de grote uitdagingen aan te gaan. Ze verwijst daarvoor onder andere naar de toenemende capaciteit aan hernieuwbare energie. Wat ze daarbij tegenover de Vlaamse delegatie zedig verzwijgt, is dat zijzelf eind vorig jaar de bouw van twee nieuwe steenkoolcentrales verdedigde. Die Medupi en Kusile centrales zullen elk een capaciteit hebben van 4800 MW en zullen tot ’s werelds grootste drooggekoelde steenkoolcentrales behoren. De centrales zullen volgens milieuorganisaties ook veel meer water verbruiken dan het Zuid-Afrikaanse milieu aankan.

Volgens de milieuorganisatie Climate Action Tracker zit het hele Zuid-Afrikaanse klimaatbeleid trouwens behoorlijk fout. ‘Als de meeste landen Zuid-Afrika’s beleid zouden hanteren, dan gaat de opwarming van het klimaat boven de 3-4°C.’

‘Als de meeste landen Zuid-Afrika’s beleid zouden hanteren, dan gaat de opwarming van het klimaat boven de 3-4°C.’

Een heel ander probleem met minister Molewa is dat ze tot de harde kern van Zuma-verdedigers behoort. Dat heeft niet noodzakelijk een impact op haar klimaat- of milieubeleid -al staat de president van Zuid-Afrika wel bekend als iemand die de mijnindustrie weinig regels wilt opleggen- maar het stat in elk geval op gespannen voet met het pleidooi van de Vlaamse regering voor goed bestuur en respect voor de rechtsstaat. President Zuma wordt binnen en buiten zijn eigen partij gezien als een centrale figuur in allerlei corruptieschandalen.

Minister Molewa beantwoordde die kritiek in april en mei met opiniestukken in de kranten, waarin ze onder andere zegt: ‘De realiteit is dat wij leven in een moderne, functionele staat met sterke instellingen, een transparante regering die verantwoording aflegt, een vrij en levendig middenveld en media, en een onafhankelijk gerecht. En nog belangrijker: we leven in een land waar de wet heerst en met een grondwet die checks and balances voorziet en de uitvoerende macht ter verantwoording roept.’ De Zuid-Afrikanen die ik de voorbije week gesproken heb, herkennen in die beschrijving niet het Zuid-Afrika waarin zij moeten leven.

De positie van minister Molewa plaatst de Vlaamse Ontwikkelingssamenwerking voor een dilemma. Enerzijds is het cruciaal om een goede samenwerking met haar en haar ministerie te verzekeren, aangezien de samenwerking vertrekt van lokaal eigenaarschap. Anderzijds dreigt een nauwe relatie met Molewa de Vlaamse aanwezigheid te discrediteren in de ogen van onafhankelijke milieu-organisaties en politieke bewegingen die niet tot het Zuma-kamp behoren. Wellicht kwam het beste advies van rapper Pop-D, tijdens de Street Art Meets Climate Change prijsuitreiking. Zijn refrein was: ‘Never give up.’