De geest van Pinochet blijft rondwaren in Chileense politiek

‘Extreemrechts in Chili kanaliseert de woede van gemarginaliseerde bevolkingsgroepen tegen een politiek systeem waar zij amper impact op hebben’, stelt Jorge Magasich-Airola, historicus, voormalig docent aan de Brusselse hogeschool IHECS en expert in de hedendaagse Chileense politiek.

Die woede wordt vertolkt door twee populaire kandidaten voor de presidentsverkiezingen in november van dit jaar: José Antonio Kast (59), van de Republikeinse Partij, en Johannes Kaiser Barents-von Hogenhagen (49), van de Nationaal-Libertaire Partij.

Beide kandidaten uiten hun onvrede op sociale media en in interviews over de staat van het Chileense politieke systeem. Ze voeren campagne om radicale neoliberale hervormingen door te voeren die korte metten moeten maken met de Chileense staatsstructuur.

‘Ik ben een minarchist’, stelde Johannes Kaiser enkele maanden geleden in een interview aan de Argentijnse krant Infobae, ‘en pleit dus voor een strikt geminimaliseerde overheid die op geen enkele wijze tussenkomt in de economie.’

Het houdt hem niet tegen dat de vroegere dictatuur, en recenter nog Sebastian Piñera's regering, al sterk hebben bespaard op de publieke sector. Chili bekleedde de laatste jaren een plek vooraan in de dertig bij de lijst van meest ongelijke landen die de Wereldbank, VN, OESO en World Inequality Database publiceren. Onder meer het onderwijs en de gezondheidszorg zijn sterk geprivatiseerd.

Hoe sterk is de Chileense democratie?

Zo’n connectie met de dictatuur maakt van Kast en Kaiser geen eenzaten in de hedendaagse Chileense politiek en maatschappij. Presidentskandidate Evelyn Matthei van de Unidad Democratica Independiente (UDI), die meer gematigd rechts moet vertegenwoordigen, heeft een vader die als luchtmachtgeneraal deel uitmaakte van de junta. Ook zij sprak openlijk haar steun uit voor Pinochet, toen die in Engeland gearresteerd werd in 1998.

Verder werden verschillende grote rechtse partijen die nu relevant zijn opgericht tijdens de dictatuur door elites die Pinochet sterk steunden, waaronder Matthei’s eigen partij.  

Bij de overgang van dictatuur naar democratie in Chili was niet echt een structurele breuk te bespeuren. Pinochet zelf werd niet hardhandig afgezet maar weggestemd door een volksreferendum eind jaren '80, en zijn dictatoriale grondwet is bijvoorbeeld nog steeds van kracht. Hijzelf was nog jarenlang senator in het hernieuwde “democratische Chili” van de jaren ’90. Harde veroordelingen van de dictatuur kwamen pas later, zoals het internationaal arrestatiebevel dat pas in 1998 voor hem werd uitgevaardigd.

Sommige Chilenen kijken nog altijd nostalgisch terug op de dictatuur, mee door politieke verhalen die Pinochet afschilderen als een rechtvaardige handhaver die de economie ontwikkelde. Ook de media staan in het algemeen weinig kritisch tegenover de dictatuur en de erfenis daarvan. In een maatschappij waarin Pinochet nog zo aanwezig voelt, zijn de dictatoriale uitspraken van Kast en Kaiser wellicht minder ophefmakend te dan verwacht.

Extreemrechtse buren

Kast en Kaiser zijn geen vreemde eenden in de Latijns-Amerikaanse bijt. Ideologische confraters op het continent voeren al een gelijkaardig beleid. Of het nu Bukele in El Salvador met zijn megagevangenis is, de Argentijnse president Milei met zijn kettingzaag die figuurlijk snijdt in de overheidsstructuur of de Ecuadoraanse president Noboa die noodsituaties afroept in regio’s waar de oppositie sterk staat: autoritarisme en neoliberalisme zijn aan de orde van de dag.

'Die heropleving van autoritarisme is gebaseerd op een nieuwe soort angst', stelt Magasich-Airola. Hij ziet de drugscriminaliteit toenemen, maar vooral dat populaire mediakanalen, die vaak conservatief zijn, de algemene criminaliteit zichtbaarder maken zonder dat die per se toeneemt. Dit zorgt volgens hem voor paniek, waarop extreemrechtse kandidaten goed inpikken. ‘Bukele bijvoorbeeld sluit zo goed als iedereen met tatoeages op die een bendeconnotatie zouden kunnen hebben en is immens populair’, stelt de historicus.

Vinger aan de trekker

Naast hun voorliefde voor een autoritaire staat zijn Kast en Kaiser ook voorstander van een meer libertaire vorm van criminaliteitsbeperking. Ze willen de Chileense burger meer zelfbeschikking schenken door vuurwapens verder te legaliseren.

Kast pleitte hiervoor met zijn vinger aan de trekker van een pistool, wellustig knallend op een schietbaan, in een van zijn recente campagnevideo’s. De video had het bijschrift: ‘Met criminaliteit discussieer je niet.’ Kaiser lijkt nog iets inniger verbonden te zijn met het thema: zijn broer Leif is voorzitter en één van de initiatiefnemers van de in 2021 opgerichte Chileense Vuurwapenassociatie (ACDR).

Al deze plannen voor meer handhaving zijn niet enkel gericht tegen Chileense criminelen. Volgens beide kandidaten komt de grootste dreiging uit het buitenland, onder andere van Venezolaanse vluchtelingen. Kast kwam op de proppen met een variant van Trumps anti-immigratieaanpak door te stellen dat er een gigantische greppel gegraven moet worden bij de Chileense noordgrens. Als hij verkozen wordt, stelde Kaiser, zal hij ‘veel immigranten en vluchtelingen bij de noordgrens gewoon terug naar Bolivia sturen’.

De politieke thema's en alternatieven waar Kast en Kaiser hun campagnes rond bouwden, leverden hen al succes op in de peilingen. Of die de nieuwe politieke koers van Chili zullen bepalen, hangt af van de Chileense kiezer af in november.