Sociaal Klimaatfonds moet de koolstoftaks verteerbaar maken

De klimaatcrisis en klimaatbeleid beïnvloeden in steeds sterkere mate hoe we wonen en hoe we ons verplaatsen. In 2023 werd op Europees niveau beslist om in 2027 het emissiehandelssysteem voor grote bedrijven (ETS1) uit te breiden naar de meeste huishoudens en kmo’s. Die wetgeving heet ETS2 of gemakshalve koolstoftaks. Nu de opstart nadert, lopen de politieke gemoederen hoog op. Wat is nu juist de inzet van die wet?

Nog steeds verwarmen de meeste Vlamingen hun huis op aardgas of soms nog op mazout. Het gros van onze wagens rijdt nog op benzine of diesel. Vanaf 2027 verplicht de ETS2-wetgeving leveranciers van fossiele brandstoffen om uitstootrechten te kopen. Zij wentelen dit af op de klant.

Bij de start van het systeem zijn de rechten evenredig met de uitstoot in 2023, maar de wet voorziet een uitfasering van die rechten. De totale vraag naar uitstootrechten in de hele Europese Unie zet de prijs. Op die manier beïnvloedt het klimaatbeleid van Portugal tot Polen de prijs aan uw pomp en gaskraan. En dat kan oplopen. 

Schattingen over de totale gemiddelde meerkost voor verwarmen en tanken samen lopen nog ver uiteen: het zou tussen 250 en 1000 euro per jaar per huishouden schommelen - en met de jaren toenemen. Dat de CO2-uitstoot per residentiële woning in België de derde hoogste van heel de EU is, maakt de inzet groot. 

Het Sociaal Klimaatfonds

Het Sociaal Klimaatfonds moet de ergste impact op de smalste schouders milderen. Elk EU-land kreeg in 2023 de vraag om tegen 30 juni 2025 de details van een nationaal sociaal klimaatfonds ter goedkeuring in te dienen bij de Europese Commissie. Dat fonds moet voorzien in compenserende maatregelen voor de gevolgen van ETS2.

Deze EU-wet voorziet dat het Sociaal Klimaatfonds al in 2026 opstart. Het gebruikte geld komt daarbij tijdelijk van de inkomsten uit het al bestaande ETS1-systeem van uitstootrechten voor grote bedrijven. Het idee daarachter: sommige voordelen gerealiseerd via het Sociaal Klimaatfonds hebben tijd nodig voor ze tastbaar zijn. De kosten van ETS2 zijn vanaf 1 januari 2027 direct merkbaar.

Studies van onder andere Deloitte en de Nationale Bank tonen aan waarom zo'n sociaal klimaatfonds nodig is: ongeveer de helft van de Belgen kan niet sparen. Daarbij komt nog dat in een Vlaamse stad al snel 50% van de inwoners huurt. Velen willen maar kunnen de transitie niet maken: de investeringen zijn te hoog of de inspanningen te zwaar.

Jan Mertens (60) uit Leuven, actief groen-gezind, probeert al jaren om de mede-bewoners in zijn flatgebouw te overtuigen van een energieproject. Zijn voorstel voor zonnepanelen en laadpalen, via een energiecoöperatie, haalde 60% van de stemmen in de bewonersvereniging, maar dat is onvoldoende. In Griekenland zou 60% wél tot een installatie geleid hebben, maar in België niet.

De vereniging van mede-eigenaars bestelde wel een verkennende studie omtrent de mogelijkheden om van het gas af te gaan. Dat blijkt technisch en financieel erg ingewikkeld en er is dus een meerderheid groter dan twee derde voor nodig om het goed te keuren. Zo’n project zou ook een grote investering van iedereen vergen. 

Ook Leen Kennis (64) uit Grimbergen botst op een obstakel. Haar moeder van 90 woont nog thuis met een 12 jaar oude gasketel, die ergens in de komende jaren vervangen moet worden. Leen is bezorgd om het klimaatprobleem én de straks stijgende gasprijzen. Maar om die gasketel te vervangen door een fossielvrije warmtebron is eerst een grote renovatie nodig. Ze wil haar moeder van 90 niet in een bouwwerf zetten, wat ze zelf bovendien ook niet meer ziet zitten.

Meningen uit het middenveld

In België is de opmaak van het Sociaal Klimaatplan slachtoffer van de bevoegdheidsverdeling tussen federale en regionale overheden. Geïnterviewde experts in het maatschappelijk middenveld en de administraties signaleerden dat de aanslepende discussie rond de verdeling van de middelen over de verschillende beleidsniveaus een extra handicap vormde om een doorwrocht beleid te kunnen co-creëren.

Na consultaties in november 2024 en april 2025 en zelfs bij het verstrijken van de deadline van 30 juni 2025 was het nog steeds niet beslecht. Maar los van het proces, wie vraagt nu juist wat?

Veertien sociale en milieuorganisaties pleiten in een gezamenlijk standpunt concreet voor directe inkomenssteun, collectieve renovaties en sociale leasing van elektrische voertuigen. ‘Alleen gerichte steunmaatregelen kunnen lagere inkomens toegang geven tot een lagere energiefactuur, schone mobiliteit en een comfortabele woning’, zegt Maud Buytaert van Reset.Vlaanderen. ‘De miljarden aan Europese inkomsten die België uit ETS2 zal ontvangen om de klimaattransitie te versnellen, moeten dan ook prioritair gaan naar zij die de steun het meest nodig hebben.’

Die miljarden moeten bovendien nog verdeeld worden over onze verschillende overheden. ‘Ons land mag niet oeverloos ruziën over welk deel van de koek gaat naar de gewesten dan wel het federale niveau’, schreven Yelter Bollen (Bond Beter Leefmilieu) en Eva Joskin (Canopea) daarover in een opiniestuk in naam van de Klimaatcoalitie. ‘De echte vraag is immers niet welke overheid het geld mag besteden. Wel waar deze middelen voor dienen.’

‘Publieke steun voor klimaatmaatregelen hangt vaak af van de ervaren rechtvaardigheid ervan’, stelt Erik Béatse, expert in sociaal rechtvaardig klimaatbeleid. Met andere woorden: wanneer de bevolking vindt dat steunmaatregelen goed terechtkomen, kan de ETS2 effectief uitgerold worden. Dat is waarom het slagen van de ETS2-wet zal afhangen van de sterkte van het Sociaal Klimaatfonds.

België’s kansen op een rechtvaardige klimaattransitie

Insiders bij het politieke proces geven aan dat N-VA en MR directe compensaties voor sociale doelgroepen willen vermijden. Nochtans is het Sociaal Klimaatfonds expliciet voor kwetsbare groepen bedoeld.

Energie-expert Bert Wollants (N-VA) herinnert eraan dat de N-VA ‘nooit voorstander van ETS2 was’. Over de verdeling van middelen over inkomensklassen heen zegt hij: ‘Klimaat is hoofdzakelijk een gewestelijke bevoegdheid, dus zullen deze middelen voor het overgrote deel naar de gewesten moeten vloeien om ze in te zetten voor de brede middenklasse.’ De federale overheid lijkt het te moeten doen met net genoeg geld voor de administratieve afhandeling, niet om op federaal niveau voor directe inkomenssteun te zorgen.

Vlaams parlementslid Aimen Horch (Groen) vindt dat er wél een substantieel deel naar directe compensaties moet gaan. ‘Met 20% van de totale middelen zouden we alle mensen in energie-armoede kunnen helpen om niet achteruit te gaan.’

Vlaams minister van Wonen, Energie en Klimaat Melissa Depraetere (Vooruit) engageerde zich formeel voor een verlaging van de stroomfactuur, wat een rechtstreekse investering is in de koopkracht van mensen. Ze gaat ook voor een sociaal rechtvaardige renovatie-golf. Depraetere wil in de recent voorgestelde Vlaamse klimaatplannen inzetten op renteloze renovatieleningen, meer renovaties van sociale woningen en een aantal premies voor kwetsbare groepen, bijvoorbeeld via het noodkoopfonds. Haar sterke nadruk op de betaalbaarheid van klimaatbeleid lokte wel de term “klimaatfactuurontkenning” uit in De Tijd.

De Vlaamse klimaatplannen bevatten ook een voorstel van minister van Mobiliteit Annick de Ridder (N-VA) om het sociaal klimaatplan te gebruiken voor de aankoop van 500 vrachtwagens. Reset.Vlaanderen, Bond Beter Leefmilieu, Beweging.net, Netwerk Duurzame Mobiliteit, Vlaams ABVV, ACLVB Vlaamse Regionale, Greenpeace Belgium, Netwerk Tegen Armoede en Oikos Denktank vragen zich af waar de sociale impact van het sociaal klimaatplan is. 

Wallonië deelde midden juni al de krijtlijnen van zijn plan. Ondertussen verklaarde MR-voorzitter Bouchez dat hij laat onderzoeken wat er zou gebeuren als ons land de hele ETS2-wet niet zou toepassen. Navraag bij een ambtenaar van het klimaatministerie in de EU (DG Clima) leidde tot een kort en bondig antwoord: ‘Een fikse boete voor de niet-naleving van een Europese wet naast de verplichting om hem toch uit te voeren.’

De Vlaamse regering probeert vandaag haar plan af te kloppen. Wanneer een integraal Belgisch plan rond raakt? Het kabinet van federaal minister van Mobiliteit, Klimaat en Ecologische Transitie Crucke (Les Engagés) hoopt ‘ten laatste in september tot een akkoord te komen over de verdeling van de middelen, zodat we het plan kort daarna kunnen indienen bij de Europese Commissie’.

Minister Crucke ‘vindt de directe inkomenssteun voor gezinnen in transport- en energiearmoede belangrijk’, maar verwijst naar de discussie over de verdeling van de middelen. Mocht er na een beslissing voor het federale niveau nog geld zijn, dan voorziet minister Crucke ook ‘steunmaatregelen voor micro-ondernemingen die getroffen worden door de stijgende energieprijzen’.

Op 14 juli liet het kabinet van federaal minister Crucke al weten dat dit dossier voor na het zomerreces zal zijn. De Europese Commissie blijft ook midden juli herhalen dat ze vijf maanden nodig heeft om een plan te evalueren. Concreet betekent uitstel van indiening dat de voordelen van de wetgeving uitgesteld worden, zonder dat er daarom ook uitstel komt voor de komende koolstoftaks. Bovendien is de kans reëel dat de Europese Commissie na evaluatie ons land zal verplichten om het huiswerk opnieuw te maken. Naast de maatregelen telt ook het proces zelf.

Meningen uit de steden

De Europese wet voorziet immers een verplichting tot betekenisvolle betrokkenheid van lokale overheden. Volgens ICLEI, een netwerk van 2500 steden en regionale overheden rond het thema duurzaamheid, werden bijna nergens in Europa steden op die manier betrokken. In een stakeholderconsultatie tussen ICLEI en de Europese Commissie op 15 juli gingen de gesprekken zowel over de concrete voorstellen die uit steden komen als over de noodzaak van een Europese Commissie die lidstaten tot de orde roepen die een loopje met het proces nemen. 

Het kabinet van minister Depraetere wees hiervoor naar de rol van de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG). VVSG-woordvoerder Nathalie Debast meent dat er via lokale overleggroepen wel wat expertise naar boven kwam, maar betreurt ‘de tijdsdruk en het manco aan data over de doelgroepafbakening’. Ze voegt eraan toe dat ‘lokale en inclusieve aandachtspunten onvoldoende uitgewerkt werden’ en hoopt op een structureel overleg.

De Local Alliance, een coalitie van acht Europese netwerken voor steden en regionale overheden, gebruikt in relatie tot het proces om tot sociale klimaatplannen te komen de woorden “mismanagement” en “wijdverspreide niet-naleving”. Een ambtenaar in het Europese klimaatministerie (DG Clima) gaf op voorwaarde van anonimiteit aan dat als steden vinden dat ze onvoldoende betrokken werden, ze daar best ook per brief melding van maken. Europese netwerken zoals ICLEI en POLIS faciliteren dit.

De grotere geopolitieke context

De invoering van ETS2 is de hoeksteen van Europese klimaatwetgeving die voorziet in een reductie van de CO2-uitstoot met 55% tegen 2030 ten opzichte van 1990. Grote geopolitieke veranderingen interfereren met het klimaatbeleid. Er is de snel gestegen afhankelijkheid van invoer van fossiele energie uit Rusland en de VS. De betrouwbaarheid en wenselijkheid van die leveranciers zijn niet bijster hoog. De vraag wat die import ons eigenlijk kost, roept steeds pijnlijkere antwoorden op.

In de EU is de verschuiving in politieke prioriteit van klimaatbeleid naar strategische autonomie en competitiviteit onmiskenbaar. Maar wars van het motief is er iets wat die drie prioriteiten gemeen hebben: de noodzaak om de bovengemiddelde afhankelijkheid versneld af te bouwen. De kost van de invoer van fossiele brandstoffen is zowel om klimaat- als geopolitieke redenen niet meer houdbaar. Klimaatbeleid vervelt op die manier tot Realpolitik. 

Elders in Europa

In elke EU-lidstaat liep het proces anders en worden er andere accenten gelegd. In maart 2024 kreeg het publiek in Estland drie weken tijd om krijtlijnen in te dienen. Een jaar later deelde de overheid een kladversie en organiseerde het webinars rond de thema’s gebouwen en transport. Opnieuw kregen organisaties de kans om feedback te geven.

Maris Pedaja van Bankwatch is tevreden dat er een aantal aanbevelingen opgenomen werden, zoals minder steun voor privaat auto-eigendom en meer steun voor energie-efficiëntie steunmaatregelen voor renovaties. REScoop, de Europese federatie van energie-coöperatieven, oordeelt dan weer dat de proceskwaliteit zwak was en er kansen gemist werden voor lokale gemeenschappen.

Een groep Hongaarse ngo’s kreeg in de winter en lente van 2025 via twee workshops kansen om met de administratie van het ministerie voor Energie in gesprek te gaan. Julia (schuilnaam, red.) gaf aan dat het proces zelf constructief was, maar dat er nadien een politieke blokkade kwam.

Van het originele plan van het ministerie om begin juni de kladversie te delen voor feedback kwam niets in huis. In de plaats kwam het nieuws dat Hongarije de ETS2-wetgeving niet zou toepassen in eigen land. ‘De regering wil geen heffing in Hongarije, maar wél taksinkomsten uit andere EU-landen in Hongarije kunnen verdelen. Dit kan uiteraard niet’, aldus Julia.

Vandaag zijn er nog steeds zes van de 27 lidstaten die aangeven dat ze de ETS2-wet nationaal niet willen implementeren. Een opt-out is niet voorzien.

Binnen het Europese ngo-netwerk rond ETS2 is er een spanningsveld voelbaar. Het belang dat ngo's aan de sociale rechtvaardigheid van klimaatbeleid geven is niet overal even groot. De vrees van organisaties zoals Bond Beter Leefmilieu en de European Environmental Bureau is dat bij een te lage sociale correctie, het middenveld en bij uitbreiding het publiek het geheel van de ETS2 wet zal afvallen. Als ETS2 in zijn geheel verdwijnt, dan blijft de prijsprikkel om de afhankelijkheid van fossiele brandstof import te minderen uit en zwakken de Europese klimaatambities substantieel af.

Valt of staat het EU-klimaatbeleid?

Peilingen tonen dat 85% van de Vlamingen bezorgd tot zeer bezorgd zijn om het klimaat, maar ook dat 80% met fossiele brandstof verwarmen en 75% zich met de hulp van diesel of benzine verplaatsen. Vlaanderen zit dan ook vol verhalen van wel willen veranderen, maar niet kunnen. 

Evelyn (schuilnaam, red.) woont in Brugge en wil héél graag van het gas af, maar door de Unesco-status van de stad mag je er geen van de straat zichtbare zonnepanelen of buitenunit van een warmtepomp plaatsen. Evelyn zou enkel warmtepompen plaatsen als er ook zonnepanelen zijn, anders zou de elektriciteit te duur worden. Ook isolatieglas die aan de Vlaamse premievoorwaarden voldoen zijn in Brugge door Unesco niet toegelaten. Ze ziet met de beste wil niet in hoe ze ooit van het gas kan afraken.

De inzet van dit dossier is het in stand houden of verkwanselen van het brede mandaat voor klimaatbeleid dat tegelijk onze importafhankelijkheid aanpakt en onze competitiviteit aantast. ETS2 is de hoeksteen van de Europese klimaatstrategie, maar heeft een directe impact op de meeste huishoudens en op de mobiliteit van de meerderheid. Het Sociaal Klimaatfonds is opgezet als een corrigerend mechanisme om effecten te verzachten. De effectiviteit van het geheel staat in directe relatie tot de rechtvaardigheid van het geheel. 

De Europese Commissie verwacht nog steeds dat in de zomer en herfst van 2025 alle sociale klimaatplannen druppelsgewijs binnen zullen komen. Maar in het Europees Parlement trok in juli de extreemrechts fractie Patriotten voor Europa, met Le Pen, Orban en Wilders, het parlementair initiatiefrecht rond Europees klimaatbeleid naar zich toe, in een politieke zet die even verrassend als grensverleggend was. Of ETS2, het Sociaal Klimaatfonds en de Europese klimaatambities ook die schok nog overleven, zal in de komende maanden duidelijker worden.