De tragische neergang van Venezuela

Krantenkoppen beschrijven het gebrek aan levensmiddelen dat de gemiddelde westerse lezer zo opvalt. De Big Mac wordt van het menu van McDonald’s geschrapt omdat het meel niet voor handen is. Toiletpapier is al jaren een probleem. Maar er is vooral ook honger en een tekort aan medicijnen in een land met olie in overvloed. Internationale spelers kunnen de situatie niet meer negeren en verschijnen mee op het podium. Hoe staat Venezuela er ondertussen voor? Wat komt er na ‘erger’? Op welke podia ontvouwt dit drama zich? Volgens het Observatorio Venezolano de Conflictidad Social (OVCS) zit Venezuela in een spiraal van sociaal en politiek conflict dat met de tijd groter wordt. Dit wijten ze aan het gebrek aan reactie van de Venezolaanse autoriteiten op de noden van de bevolking. Welke rol kunnen verschillende personages opnemen in mogelijke scenario’s voor Venezuela?

Harde cijfers, harde realiteit

De organisatie Insightcrime die de bedreigingen voor de veiligheid in Latijns-Amerika onderzoekt, wijst op het ontbreken van betrouwbare data voor Venezuela. Ook het Observatorio Venezolano de Violencia (OVV), een organisatie van onderzoekers van zeven Venezolaanse Universiteiten, klaagt het ontbreken aan van officiële cijfers van de regering in verband met geweld, inflatie, tekorten en levensomstandigheden van de Venezolanen. Op de cijfers die wel voor handen zijn, scoort Venezuela barslecht.

Eén op de vijf moorden in Latijns-Amerika vindt volgens de studie plaats in Venezuela

Volgens het OVV waren er in 2015 een totaal van 27.875 doden als gevolg van geweldplegingen, of negentig doden door geweldpleging per honderdduizend inwoners. Eén op de vijf moorden in Latijns-Amerika vindt volgens de studie plaats in Venezuela.

In het tweejaarlijkse verslag Global Economic Prospects, Divergences and Risks van de Wereldbank van juni 2016 is Venezuela de slechtste leerling van Latijns-Amerika. Volgens het verslag heeft de diepe Venezolaanse recessie zijn laagste peil nog niet bereikt. Binnen de gerapporteerde groep van Latijns-Amerikaanse en Caraïbische landen scoort Venezuela het slechtst in termen van de evolutie van Bruto Nationaal Product (BNP), zowel de voorbije twee jaar als in schattingen voor de komende twee jaar:  -3,9% (2014), -5,7% (2015), -10,1% (2016), -3,4% (2017), 1,6% (2018). Het rapport vermeldt voor Venezuela een inflatie van 180 procent in 2015, terwijl er verder in 2016 een verveelvoudiging van dit inflatiecijfer wordt verwacht.

Minder olie voor Cuba

De harde realiteit voor Venezuela heeft overigens ook gevolgen voor Cuba. Reuters berichtte begin deze maand dat Venezuela te midden van zijn financiële problemen het moeilijk heeft om het hulpprogramma van olie-export aan bondgenoot Cuba vol te houden. Cuba ontving dit jaar 40 procent minder olie van Venezuela in vergelijking met de eerste helft van 2015.

Venezuela heeft volgens OPEC’s Annual Statistical Bulletin 2016 van alle olie producerende landen de grootste ruwe oliereserves, goed voor 20 procent van de totale ruwe wereldoliereserve. Terwijl de olieprijzen op de wereldmarkt in mekaar stortten, kende zowel de Venezolaanse ruwe olieproductie als de petroleumexport een niet eerder geziene daling. De petroleumexport in 2015 daalde 59 procent ten opzichtte van 2011.

Het Wereldbank rapport Global Economic Prospects, Divergences and Risks wijst op het risico dat de diepe recessie in Venezuela, en Brazilië, zich zou kunnen verspreiden in de regio, met significante dalingen als gevolg in economische groei voor Chili, Colombia, Ecuador, Paraguay en Peru.

Ongecontroleerde uitvoerende macht

De plaatsen waar het er toedoet voor Venezuela zijn niet de gebruikelijke democratische podia. Juan Manuel Trak Vásquez, coördinator van het onderzoeksluik van het Centrum van Politieke Studies van de Universidad Católica Andrés Bello in Venezuela, legt uit dat de situatie vandaag terug te voeren is tot de protesten in 2014 waarbij de Venezolaanse bevolking massaal de straat op kwam.

De rechterlijke macht maakt systematisch alle acties en beslissingen van het parlement ongedaan.

De economische en sociale onvrede manifesteerde zich verder in de overwinning van de parlementsverkiezingen eind 2015 door de oppositie, verenigd in de coalitie van de Democratische Eenheid (Mesa de Unidad Democratica, MUD). Hierdoor ontstond er een conflict tussen de wetgevende macht en de uitvoerende macht, die controle heeft over de rechterlijke macht en het Kiestribunaal. Trak vertelt dat de rechterlijke macht systematisch alle acties en beslissingen van het parlement heeft ongedaan gemaakt. De uitvoerende macht kan bijgevolg eender welke decreet afkondigen zonder controle van het parlement.

Referendum

De tekst van het toneelstuk Venezuela wordt door sommige acteurs zonder enige regie op de planken gebracht. De parlementsleden worden dan weer herleid tot figuranten. Trak vertelt dat het Nationale Kiestribunaal systematisch het herroepingsreferendum van de oppositie heeft uitgesteld. Bij een herroepingsreferendum, zoals bepaald in de grondwet, mogen de kiezers zich uitspreken over de vraag of ze hun steun nog aan president Maduro geven of niet.

Ook Javier Corrales, professor in politieke wetenschappen aan de Amerikaanse Amherst Universiteit en Venezuela-kenner, plaatst de macht in Venezuela bij het Kiestribunaal en het Hooggerechtshof. Latijns-Amerika toont volgens Corrales dat vooral de rechterlijke macht bescherming kan bieden aan een president. In Honduras, Paraguay, Guatemala en Brazilië kwamen presidenten recent in de problemen toen ze de steun van de rechterlijke macht verloren. In Venezuela is Maduro - voorlopig - veilig, gezien Chávez het Hooggerechtshof vol chavistas plaatste.

Vluchten naar Colombia

Ook de landsgrens tussen Venezuela en Colombia is een belangrijke locatie in het verhaal van Venezuela. Nadat president Maduro vorig jaar in augustus de grens sloot om smokkelaars tegen te houden, is deze maand de grens twee maal opengezet. Tienduizenden Venezolanen staken de grens over. Vooral de naam van één van de bruggen, op de grens tussen San Antonio del Táchira in Venezuela en Cúcuta in Colombia, de Simón Bolívarbrug, is symbolisch.

Tienduizenden Venezolanen staken de grens met Colombia over. 

Voormalig Venezolaans president Hugo Chávez en zijn socialistische revolutie dweepten met deze Bevrijder van Amerika die in de 19de eeuw in verschillende Zuid-Amerikaanse landen de onafhankelijkheid van Spanje proclameerde. Chávez veranderde de naam van de Venezolaanse Republiek in de Venezolaanse Bolivariaanse Republiek en stichtte de ALBA, Alianza Bolivariana para los Pueblos de Nuestra América, een samenwerkingsverband tussen de links georiënteerde regeringen van Cuba, Venezuela, Ecuador, Bolivia en Nicaragua. Niet alleen het oficialismo eist overigens historische heldennamen op voor zijn strijd. Ook oppositielid Henrique Capriles tweette recent dat ‘dit niet het vaderland is waar Bolívar van droomde’.

Op de keien

Een podium waarop het verloop van het drama moeilijk te voorspellen is, zijn de straten van Venezuela. Héctor Briceño, hoofd politieke en sociale wetenschappen van het Centro de Estudios del Desarrollo van de Universidad Central van Venezuela, schrijft in een opiniestuk dat het leger alom aanwezig is in de straten en supermarkten “beveiligt”. De protesten zijn spontaan en wijdverspreid, en worden beantwoord met repressie van het leger. Oppositieleden, zoals voormalig presidentskandidaat Henrique Capriles, slagen er regelmatig in de bevolking op straat te krijgen. Ook Leopoldo López, die sinds de protesten van 2014 opgesloten zit voor het aanzetten tot geweld, spreekt de bevolking aan vanuit de gevangenis. Twitter en andere sociale media bieden hen een platform.

Het Observatorio Venezolano de Conflictidad Social (OVCS) registreerde ten minste 3507 protesten tijdens het eerste semester van 2016. Een gemiddelde van 19 protesten per dag op heel het Venezolaanse grondgebied. Dit is een stijging van 24% ten opzichte van de protesten tijdens het eerste semester van 2015.

Het Observatorio wijst erop dat de vormen van protest vooral straatbarricades zijn, gevolgd door bijeenkomsten en optochten. In de eerste zes maanden van 2016 zijn er bijna duizend protesten vanwege voedseltekorten gemeld, voornamelijk buurtprotesten. Dit zijn gemiddeld vijf protesten per dag en is een stijging van 90% in vergelijking met de eerste helft van 2015.

Zo wordt de straat een belangrijk podium voor improvisatie van het ter verantwoording roepen van de hoofdpersonages aan de macht.

De held, de invaller en het leger

De hoofdpersonages in het Venezolaanse verhaal zijn ook niet voor de hand liggend. De held van de Bolivariaanse Revolutie blijft Hugo Chávez. Een Venezolaanse vriendin in België beschrijft de overtuigingskracht die Chávez op eenieder had, en nog steeds heeft, als brujería, hekserij. Zelfs wie niet voor Chávez stemde, werd verleid door dit ondertussen mythische personage. De door Chávez in 2013 aangeduide opvolger, Nicolás Maduro, is een invaller die de tekst van Chávez van buiten leerde, maar niet zijn theatraliteit bezit. Gezien deze ondemocratische machtsoverdracht en de nipte overwinning van Maduro in de presidentsverkiezingen in 2013, is zijn legitimiteit zwak.

Is dit een semi-coup is vanuit het leger gezien de zwakke regering de controle verliest?

Trak Vásquez legt uit dat met de val van de olieprijzen en het overlijden van Chávez de twee pijlers van het economische model van het Venezuela van Chávez werden omvergeworpen: geld en charisma. Maduro heeft een systeem uit balans geërfd, met grote schulden en een ingekrompen industrieel apparaat. Trak legt de nadruk op het narratief van de “economische oorlog” van de regering. Maduro herhaalt de tekst die Chávez ook al bracht: het doel van de “vijand”, zoals bedrijven, de oppositie en de VS, zou zijn de regering te destabiliseren.

Een andere hoofdrol is weggelegd voor het leger. Na eind 2015 de rol van het leger in het staatsapparaat te hebben verkleind, voerde Maduro deze maand in een televisietoespraak het leger weer op. Defensieminister Vladimir Padrino López kreeg de controle over de productie en distributie van voedingsmiddelen en medicijnen. Alle ministers moeten rapporteren aan de generaal. Volgens de Spaanse krant El País wordt Padrino López zo de machtigste man van het land. Een opvallende plotwending waarin Nicolás Maduro van zichzelf een figurant maakt. Javier Corrales en Franz von Bergen vragen zich af of deze wending misschien eerder een semi-coup is vanuit het leger gezien de zwakke regering de controle verliest.

Deus ex machina?

De UNASUR (de Unie van Zuid-Amerikaanse landen) neemt de rol op van onderhandelaar tussen de regering en de oppositie. Ernesto Samper, Secretaris Generaal van de UNASUR, leidt de onderhandelingen in (goede) banen in samenwerking met de Spaanse ex-president José Luis Rodriguez Zapatero, en de voormalige Latijns-Amerikaanse presidenten Martino Torrijos en Leonel Fernandez.

Misschien wordt het belangrijkste personage voor Venezuela dit jaar wel paus Franciscus. De eerste Latijns-Amerikaanse paus speelde ook al een rol achter de schermen bij de historische toenadering tussen Cuba en de Verenigde staten. Afgelopen week maakte Samper bekend dat zowel de regering als de oppositie een afgevaardigde van het Vaticaan aanvaarden aan de onderhandelingstafel.

De voorwaarden van de oppositie voor de onderhandelingen blijven het organiseren van het herroepingsreferendum, de vrijlating van haar gevangen gezette leiders en respect voor de autonomie van het parlement.

Het koor

Ondertussen komt het koor, of de internationale gemeenschap, wiens traditionele rol is toe te kijken en de tragedie van commentaar te voorzien, meer en meer onder druk om in te grijpen.

De tussenkomst van de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) is een politiek spel dat zich al enkele maanden afspeelt aan de top. De inzet is het artikel 20 van het Democratische Charter die Secretaris Generaal Luis Almagro wil inroepen om het lidmaatschap op te schorten bij het schenden de democratische orde.

Almagro vertelde afgelopen week in een interview aan Globovision dat het in werking stellen van het Democratische Charter in proces is. Human Rights Watch verkondigde woensdag dat de OAS de Venezolaanse autoriteiten moet aanzetten om wie willekeurig is opgepakt en in beschuldiging gesteld is, vrij te stellen van vervolging en een onderzoek te openen naar aantijgingen van foltering van gevangenen.

Mogelijke scenario’s

Midden juni benadrukte Javier Corrales het recht op het herroepingsreferendum voor de Venezolaanse burger volgens de Grondwet. Het niet toelaten van het referendum is een enorme electorale onregelmatigheid. Corrales waarschuwde dat nog meer van deze electorale onregelmatigheden clashes zouden kunnen veroorzaken tussen de regering en de burgers. Dit zou dan weer voor een grotere aanwezigheid van het leger kunnen zorgen. En dan is het niet meer te voorspellen ‘who will live or die’.

Ruim een maand later is het verhaal nog niet verteld. De nieuwste Venezuela-hit in de internationale media is het overlijden van dieren in de zoo door de honger. Het verhaal van Venezuela speelt zich ondertussen af op andere podia. De strijd voor het referendum gaat voort.

De oppositie kwam eerder deze week samen in een mars naar het Kiestribunaal. Hun roep? Dat er een datum komt voor de volgende stap in het lange proces om het herroepingsreferendum te kunnen organiseren: het verzamelen van 20% van de handtekeningen van de kiesgerechtigden, bijna vier miljoen handtekeningen.

Het Kiestribunaal kondigde aan dat het zich tot volgende week maandag 1 augustus niet zal uitspreken over de goedkeuring van de eerste reeks handtekeningen van 1% van de kiesgerechtigden. 

Enquête: 64% van de bevolking zou bij een referendum tegen Maduro stemmen.

De partij van president Maduro, de Partido Socialista Unido de Venezuela (PSUV), diende een officiële klacht in om coalitiepartij MUD te schorsen. Duizenden handtekeningen voor de eerste stap van het herroepingsreferendum zouden van minderjarigen en overleden Venezolanen zijn. De tijd tikt voor de oppositie. Als het referendum nog voor 10 januari volgend jaar wordt gehouden en Maduro verliest, komen er nieuwe verkiezingen. Na 10 januari zou hij worden vervangen door zijn vicepresident en blijft de socialistische partij van Maduro aan de macht tot 2018.

Vandaag 28 juli viert de regering de verjaardag van Hugo Chávez. Eén van de uitspraken van Chávez was ‘met het volk alles, zonder het volk niets’. Volgens een enquête van Venebarómetro zou 64% van dat volk bij een referendum tegen Maduro stemmen.