De strijd om de ziel van Belarus
Waarom Litouwen de massaprotesten tegen Loekasjenko steunt
Meer dan drie maanden al duurt het protest tegen het regime van de Belarussische president Loekasjenko. De opposanten hebben een nieuwe – symbolische — hoofdstad in ballingschap: Vilnius, in buurland Litouwen. Dat biedt hen onderdak, en verzet diplomatieke en humanitaire bergen voor Belarus in de Europese Unie. De kleine Baltische staat heeft daarvoor zo zijn eigen redenen.
‘Dit lijkt een noodsituatie te zijn’, zegt Maksimas Milta wanneer hij ons gesprek plots afbreekt. Zijn smartphone staat roodgloeiend. De Belarussische president Aleksandr Loekasjenko heeft zojuist gezegd dat hij de grenzen met Litouwen en Polen zal sluiten. Milta moet nu uitzoeken of de studenten van zijn Belarussische universiteit in Litouwen hun studies zullen kunnen aanvatten.
Maksimas Milta is een Litouwer die opgroeide in de Belarussische hoofdstad Minsk. Hij ging aan de slag als woordvoerder van de European Humanities University (EHU). Deze Belarussische universiteit moest in 2005 uitwijken naar de Litouwse hoofdstad Vilnius, nadat Loekasjenko de controle probeerde over te nemen.
Sinds deze zomer maakt Milta de historische massaprotesten tegen Loekasjenko van op de eerste rij mee. In september vond de afstudeerceremonie van EHU zelfs voor het eerst sinds 2004 opnieuw in Minsk plaats, in de Litouwse ambassade. Een statement van formaat.
Humanitaire corridor
De Litouwse regering stelde ook een humanitaire corridor in, voor Belarussen die bedreigd worden door het regime van Loekasjenko. ‘Sinds augustus vroegen al 1100 Belarussen aan de grens een humanitair visum aan’, zo liet de Litouwse minister van Buitenlandse Zaken Linas Linkevičius eind november nog weten aan MO*. ‘Nog eens 2500 kwamen naar Litouwen om andere redenen. We hebben de procedures voor werk- en verblijfsvergunningen voor Belarussen immers vereenvoudigd.’ Hij verwacht dat het aantal aanvragen zal stijgen als de situatie in Belarus verergert.
‘Een twintigtal van onze studenten en alumni werd gearresteerd’, legt Milta uit. ‘Als ze vrijgelaten worden, vragen we of ze naar Litouwen geëvacueerd willen worden. In dat geval gaan Litouwse diplomaten hen met de wagen oppikken, aan de Litouwse kant van de grens.’
‘Sinds augustus vroegen al 1100 Belarussen aan de Litouwse grens een humanitair visum aan.’
Vika Andrukovič maakte de omgekeerde beweging. Van Vilnius, waar ze grafisch ontwerp studeerde aan de EHU, keerde ze terug naar haar vaderland Belarus, om landgenoten te helpen het gevaar te ontvluchten. Ze interviewt voor een Belarussisch-Oekraïense ngo slachtoffers van foltering, contacteert advocaten en stelt dossiers op voor internationale rechtbanken. Ook zij werkt samen met de Litouwse regering om mensen in veiligheid te brengen.
Litouwen biedt ook onderdak aan oppositieleidster Svetlana Tichanovskaja. Sinds de vervalste presidentsverkiezingen van 9 augustus 2020 is zij de hoop van miljoenen Belarussen. Haar echtgenoot, de bekende videoblogger Sergej Tichanovski, stelde zich kandidaat voor de verkiezingen. Maar de politie arresteerde hem en daarop stelde Svetlana zich in zijn plaats kandidaat.
Volgens het burgerplatform Golos, een ngo die ongeveer één miljoen foto’s van stembiljetten van kiezers ontving, behaalde Tichanovskaja uiteindelijk tussen zestig en zeventig procent van de stemmen. Dat verschilt sterk van de officiële resultaten, die president Loekasjenko – al 26 jaar aan de macht – tachtig procent toekenden.
Een dag na de verkiezingen moest Tichanovskaja noodgedwongen haar kinderen in Litouwen vervoegen. Die had ze eerder in Vilnius in veiligheid gebracht, nadat ze een anonieme dreigtelefoon had ontvangen. Vanuit Vilnius riep ze haar landgenoten op tot massaprotesten. Ze staat nu aan het hoofd van de coördinatieraad van de democratische oppositie.
‘Ik wil benadrukken dat de Litouwse regering mij geen voorkeursbehandeling geeft’, zegt Tichanovskaja in een interview met MO*. ‘Ze helpt alle Belarussen die bedreigd worden, of ze nu nationale leiders zijn of niet.’
Litouwen biedt ook onderdak aan oppositieleidster Svetlana Tichanovskaja (foto: in Minsk). Sinds de vervalste presidentsverkiezingenis zij de hoop van miljoenen Belarussen.
© Reuters / Vasily Fedosenko
Culturele oorlog
Oppositieleidster Tichanovskaja benadrukt dat de protesten in Belarus niet tegen Rusland gericht zijn. Maar toch bleven de Litouwse nationale symbolen tijdens die protesten niet onopgemerkt in Litouwen. Sommigen zien er niets minder in dan een strijd om ziel van Belarus, een kans om een ‘historisch onrecht’ recht te zetten. Om te breken met de Russische invloed in Belarus en een nieuwe, prowesterse invloedszone te creëren van Oostzee tot Zwarte Zee, zoals in de tijd van het Groothertogdom (zie kader).
Twee staten, één lange geschiedenis
De Belarussische bannelingen in Vilnius verblijven op slechts 180 kilometer van hun hoofdstad Minsk, maar de mentale afstand kan niet groter zijn.
Ooit was het anders. Van de dertiende tot de achttiende eeuw waren Minsk en Vilnius deel van hetzelfde land: het Groothertogdom Litouwen, dat ook grote delen van Polen en Oekraïne omvatte. In een unie met Polen was het de grootste en democratisch meest vooruitstrevende staat van Europa. Op cultureel vlak sloot het groothertogdom aan bij West-Europa, tot het Russische keizerrijk Litouwen en Belarus opslorpte.
Na de Russische revolutie, 150 jaar later, werd Belarus een Sovjetrepubliek en Litouwen een onafhankelijke staat. Tijdens de Eerste Wereldoorlog annexeerde de Sovjet-Unie ook Litouwen, een nieuwe ‘hereniging’ met Belarus.
Na de val van de Sovjet-Unie bleef president Loekasjenko sovjetsymbolen hanteren en probeerde hij een heropleving van de Litouws-Belarussische identiteit te voorkomen. Maar in 2020 wappert de vlag met het wapenschild van het oude Groothertogdom Litouwen (rood met wit en een ridder te paard, zie foto bovenaan dit artikel) massaal tijdens de marsen van de protestbeweging.
‘Dit is de uitgestelde geboorte van de nationale identiteit van Belarus, die jarenlang werd uitgewist door Loekasjenko’s russificatiebeleid’, zegt het liberale, Litouwse Europarlementslid Petras Auštrevicius. ‘Wie zal aan Europeanen duidelijk maken dat Belarus deel is van Europa als wij dat niet doen?’
Litouws politicus Andrius Kubilius treedt hem bij: ‘Veel Belarussen beschouwen Vilnius als hun cultuurhoofdstad.’ Kubilius was premier van Litouwen begin jaren 2000 en acht jaar later opnieuw, en is tegenwoordig als Europarlementslid verantwoordelijk voor de vorming van de houding van het Europese Parlement ten opzichte van Rusland. Zijn partij, de Vaderlandunie, ontstond uit de onafhankelijkheidsbeweging tegen de Sovjet-Unie en won in oktober de parlementsverkiezingen. Verwacht wordt dat de culturele oorlog om de ziel van Belarus verder opgang zal maken in Vilnius.
‘Dit is de uitgestelde geboorte van de nationale identiteit van Belarus, die jarenlang werd uitgewist door Loekasjenko’s russificatiebeleid.’
Steun voor de Belarussische oppositie gaat in Litouwen over de partijgrenzen heen. Zo steunden opeenvolgende Litouwse regeringen de European Humanities University, die Belarus wil ‘terugbrengen naar de westerse intellectuele ruimte’. Loekasjenko’s dreigement om de grenzen te sluiten kwam dan ook hard aan in Litouwen. Zeven eeuwen lang bestond er geen grens tussen beide gebieden. En amper een halve eeuw samen in de Sovjetruimte was voldoende voor de wals van de geschiedenis om tot op vandaag Litouwse sporen op de Belarussische ziel te drukken.
Vadzim Vileita – zijn familienaam suggereert Litouwse wortels – vertelt: ‘Ik ben van Belarus, maar mijn familie aan vaderskant is Litouws. Zoals vele Litouwers werden de grootouders van mijn vader onder Stalin verbannen naar Siberië. Daar zag mijn vader het levenslicht. Ze probeerden terug te keren naar Litouwen, maar moesten naar een aangrenzende Sovjetrepubliek gaan. Zo werd ik in Belarus geboren.’
‘Mijn ouders vonden mijn Litouwse wortels een veiligere garantie op een toekomst. Op mijn vijftiende kon ik naar Litouwen, onder een programma van de Litouwse regering. Dat moest etnische Litouwers in andere delen van de voormalige Sovjet-Unie aanmoedigen om terug te keren.’
Vileita werd actief in Belarussische organisaties in Litouwen die ijveren voor een aansluiting van Belarus met de Europese Unie. Vandaag is hij politiek wetenschapper.
Protest voor de Belarussische ambassade in Vilnius, Litouwen. De Litouwse betrokkenheid maakt Belarussisch president Loekasjenko op zijn zachtst gezegd zenuwachtig.
© Belgaimage / Peras Malukas
Hub voor oppositie
Sinds afgelopen zomer groeit de Belarussische diaspora, maar Vilnius is al langer dan vandaag een hub voor Belarussische activisten en oppositie. Toch willen de meeste van de recente inwijkelingen, vooral studenten en vluchtelingen, niet in Litouwen blijven. ‘62 procent van onze studenten zegt dat ze naar Belarus zullen terugkeren’, zegt EHU-woordvoerder Maksimas Milta.
‘Wanneer ze terugkeren, beginnen velen te werken voor ngo’s’, vervolgt hij. ‘Er is geen sector in de Belarussische ngo-wereld zonder EHU-alumni. Onze universiteit wil niet de Belarussische oppositieleiders van morgen afleveren, maar wil de studenten wel vormen tot kritische burgers van een democratische samenleving. Zo waren 35 EHU-studenten tijdens de presidentsverkiezingen actief bij verkiezingsmonitor Golos.’
‘Wij willen niet de oppositieleiders van morgen afleveren, maar de studenten wel vormen tot kritische burgers.’
Politieke ngo’s blijven gevestigd in Vilnius omdat officiële juridische registratie niet mogelijk is in Belarus. Tatsiana Chulitskaya, een Belarussische politiek wetenschapster verbonden aan Vytautas Magnus University en eerder ook aan de Universiteit van Vilnius en EHU, verduidelijkt: ‘Enkel zo kunnen ze financiële steun ontvangen van de Litouwse en andere regeringen en van internationale stichtingen. Litouwen is een veilige haven voor de Belarussische oppositie.’
LRT, de publieke omroep van Litouwen, slaat mee een brug naar ‘democratisch Belarus’. De omroep lanceerde een speciale nieuwszender op Telegram, een sociaal medium in Belarus. Toen journalisten van de Belarussische staatsomroep in staking gingen, stuurde Rusland mediapersoneel om hen te vervangen. Het Litouwse LRT werpt zich nu actief in de informatieoorlog.
Ook bij Baltic News Service (BNS), een gezamenlijk persagentschap voor de drie Baltische Staten, kunnen Belarussen terecht voor nieuws over de crisis in hun land. ‘In Litouwen zijn de protesten in Belarus al maandenlang het belangrijkste hoofdpunt in het nieuws, zelfs belangrijker dan de coronacrisis’, zegt Vaidotas Beniusis, hoofdredacteur van BNS Litouwen. ‘Je hoort hier veel analyses over een mogelijke annexatie van Belarus door Rusland.’
Militarisering?
In de Belarussische grensstad Grodno, niet ver van de grens met Litouwen en Polen, woont Vika Andrukovič, de studente die uit Litouwen terugkeerde naar Belarus. Als ze uit het raam van haar huis kijkt, ziet ze overal oproerpolitie op straat. Op het nieuws hoort ze president Loekasjenko de hele tijd over haar stad spreken. ‘Polen kan elk moment binnenvallen’, klinkt het. Niet ver van Vika’s huis houdt het Belarussische leger militaire oefeningen.
De Pools-Litouwse betrokkenheid maakt Loekasjenko op zijn zachtst gezegd zenuwachtig. Toen hij op 14 september in de Russische stad Sotsji president Poetin ontmoette, zei hij dat de protesten in zijn land georganiseerd worden vanuit Litouwen en Polen. Hij noemde de leiders van deze landen ‘gekke politici’, die uit zijn op oorlog.
Sindsdien gaat het van kwaad naar erger. Op 2 oktober riep Loekasjenko zijn ambassadeurs uit Polen en Litouwen terug. Hij uitte ook een weinig verhuld dreigement aan het adres van beide landen en suggereerde dat ze hun ambassadeurs uit Minsk moesten terugroepen. Diezelfde ambassadeurs hadden tot een paar dagen eerder nog de Belarussische nobelprijswinnares Svetlana Alexievitsj beschermd terwijl ze in haar huis in Minsk verbleef, tot ze na lang twijfelen toch besloot haar land te verlaten.
‘Democratie in Belarus zou hoe dan ook een grote geopolitieke verandering teweegbrengen.’
Op 29 oktober, een maand na zijn dreigement over de grenzen, voegde Loekasjenko de daad bij het woord: grensbewakers weigeren voortaan de toegang aan Litouwers, Polen en Letten, en aan Belarussische burgers die van deze landen naar Belarus terugkeren. Zogezegd wegens de coronapandemie. Maar Loekasjenko spreekt al maandenlang over een zogenaamde ‘militaire dreiging van de NAVO in Polen en Litouwen’.
Nadat Rusland de Oekraïense Krim annexeerde in 2014, stuurde de NAVO een troepenmacht naar Polen en de Baltische staten. 269 soldaten van het Belgische leger zijn gestationeerd in Litouwen. De jaarlijkse Russisch-Belarussische militaire oefeningen aan de grens met Litouwen maken de Baltische staat nerveus. Europarlementslid Petras Auštrevicius: ‘Als we Poetin nu zijn gang laten gaan in Belarus zou Rusland nog dichter bij Litouwen komen. Daarom is het een zaak van nationale veiligheid voor Litouwen dat Belarus bij de EU aansluit.’
Oud-premier en Europarlementslid Andrius Kubilius is voorzichtig optimistisch. ‘Belarus is een val voor Poetin’, zegt hij in een gesprek met MO*. ‘Demonstraties tegen het regime kan hij niet steunen, omdat die naar Rusland kunnen overslaan. Loekasjenko eeuwig blijven steunen zou dan weer een volgende ex-Sovjetrepubliek van Rusland doen vervreemden. Democratie in Belarus zou hoe dan ook een grote geopolitieke verandering teweegbrengen.’
© Maksimas Milta
Unie met Rusland
De culturele strijd om de ziel van Belarus is zo ook een reële politieke strijd, waarbij Belarus naar twee kanten getrokken wordt. Poetin gebruikt Loekasjenko om Belarus in een “Uniestaat” met Rusland te integreren, Litouwen probeert op zijn beurt de soft powervan de Europese Unie in te zetten om Belarus dichter bij de EU te brengen.
Zolang Loekasjenko stevig in het zadel zat, kon hij rustig van beide walletjes eten. Maar nu zijn greep op de staat verzwakt, breekt de strijd om Belarus los, omdat hij enkel nog overleeft dankzij Russische steun. En dat doet alle alarmbellen in Vilnius en Warschau afgaan. ‘Wat de uittredende leider van Belarus nu zonder democratisch mandaat overeenkomt over de Uniestaat met Rusland, mag de internationale gemeenschap niet erkennen’, zegt minister Linkevičius. ‘Het is een vorm van annexatie.’
De EU en Litouwen hebben altijd geprobeerd om de dialoog met Loekasjenko overeind te houden. Zo wilden ze voorkomen dat de invloed van Rusland in Belarus zou groeien. Die ‘dialoog’ omvatte ook financiële steun.
‘Jarenlang ging tachtig procent van de Europese steun voor Belarus naar de overheid, naar het regime van Loekasjenko dus.’
‘Loekasjenko beschouwen als beschermer van Belarus tegen Rusland, dat heb ik altijd vreemd gevonden’, zegt politiek wetenschapster Chulitskaya, die onderzoek deed naar de verhoudingen tussen de EU en de landen van het Oostelijk Partnerschap, waaronder Belarus. ‘Want hij is nooit die beschermer geweest. Al te vaak zijn we bereid om onze waarden van democratie opzij te schuiven voor stabiliteit.’
De nieuwssite EUObserver onthulde dat de Litouwse overheid zelfs op 16 september nog, tijdens de gewelddadige onderdrukking van de Belarussische protesten, drones overhandigde aan de Belarussische overheid. In een reactie daarop liet Litouwse politie weten dat dit de uitvoering was van een eerder aangegaan contract.
‘Hoe dan ook is het niet normaal dat tachtig procent van alle Europese middelen naar de overheidsadministratie ging, naar het regime van Loekasjenko dus’, zegt Chulitskaya. ‘Niet naar het maatschappelijk middenveld. Loekasjenko werd niet de afgelopen maanden pas een dictator, dat is hij al 26 jaar. ‘Nu ziet de EU dat het actieve middenveld toch is opgestaan en wordt 5,8 miljoen euro financiële steun van de EU aan Belarus plots bevroren. Tot duidelijk is dat Europese middelen niet langer naar het budget van Loekasjenko gaan.’
Marshallplan voor Belarus
De reden is uiteraard dat de EU nu, dankzij de massale volksprotesten, een perspectief heeft om financiële steun te bieden aan nieuwe leiders, in een tijdperk ná Loekasjenko. En zo wordt de culturele en politieke oorlog ook een economische oorlog.
Op dit moment houden Russische bedrijven de Belarussische economie in leven. Litouwen wil dat de Europese Unie een duidelijk signaal zendt aan de bevolking van Belarus, een signaal dat hun land wél kan overleven zonder de Russische economie. ‘We moeten hen een visie voor de toekomst geven. Een visie die toont dat democratie ook economisch een beter leven garandeert’, zegt buitenlandminister Linkevičius.
Bij een ontmoeting van de Litouwse en de Poolse eerste minister in september presenteerden die een economisch reddingsplan van 1 miljard euro aan IMF- en EU-leningen, in ruil voor vrijhandel met de EU. Ze zullen hun voorstel voor een ‘marshallplan voor Belarus’ voorleggen aan de Europese Raad van de lidstaten.
Met een bevolking van amper 2,7 miljoen inwoners bokst het kleine Litouwen boven zijn diplomatiek gewicht in de EU. Het land was er als eerste bij om de uitslag van de Belarussische presidentsverkiezingen niet te erkennen. Europarlementsleden Auštrevičius en Kubilius zorgden ervoor dat ook het Europees Parlement Loekasjenko niet meer erkent als de rechtmatige president van Belarus, en dat een resolutie vermeldt dat de Belarussische bevolking Svetlana Tichanovskaja beschouwt als haar verkozen president.
Russische bedrijven houden de Belarussische economie in leven. Litouwen wil een signaal van de EU: dat Belarus wél kan overleven zonder Rusland.
Kubilius licht ook de bemiddelende rol van Litouwen toe: ‘Het Litouwse ministerie van Buitenlandse Zaken heeft zich altijd al nuttig gemaakt om contacten te leggen tussen de Belarussische oppositie, het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken en de diplomatieke dienst van de EU (EDEO). Ook nu legt het contacten tussen Tichanovskaja en de Europese leiders.’
Litouwse diplomaten werkten zich uit de naad om de Europese Raad van de lidstaten zover te krijgen sancties af te kondigen. ‘We deden suggesties van personen die op die lijst moeten. Wij weten wie de leiders zijn van het verkiezingscomité dat de verkiezingen vervalste, en welke figuren verantwoordelijk zijn voor de gewelddadige onderdrukking van de protesten’, zegt minister Linkevičius.
De frustratie over de trage reactie van de EU was in Litouwen zo groot dat het land Letland en Estland overtuigde om samen alvast nationale sancties op te leggen. Begin oktober, na lang dralen, voerden de EU, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Canada, op hun beurt sancties in tegen belangrijke Belarussische functionarissen. ‘Maar er stonden slechts een paar tientallen mensen op de lijst. Dat werd hier als een grap gezien. Loekasjenko zelf stond er niet eens op’, zegt journalist Beniusis. Pas op 6 november kwam hij op de lijst terecht.
© Maksimas Milta
Waarden of invloed?
Gaat het Litouwen écht over de democratische waarden? De Litouwse premier zei bijvoorbeeld wél dat hij sancties tegen Polen, dat andere buurland, ‘nooit zou steunen’. De Europese Unie overweegt zulke sancties tegen Polen wegens antidemocratische pogingen om de rechterlijke macht onder de controle van de Poolse regeringspartij te brengen.
In Belarus voor democratie, in Polen voor autoritarisme? Dat wekt de indruk dat het Litouwen in Belarus niet in de eerste plaats om de democratie te doen is, maar eerder om het verwerven van invloed. Het is uitkijken naar hoe de nieuwe Litouwse regering haar geloofwaardigheid kan herstellen.
Dit artikel werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.