‘Wij willen jongeren digitaal klaarstomen, zodat ook zij gehoord worden’

Digitale storytelling als empowerment. Dat is het doel van de Belgische vzw Comundos. Wereldwijd voorziet de organisatie in cursussen mediawijsheid voor jongeren. ‘Door mensen uit het Zuiden hun story te laten maken, geef je de regie uit handen.’

Nooit eerder waren we zo afhankelijk van het internet voor communicatie en zoomsessies, leerplatformen en e-commerce. De pandemie bracht die digitale transformatie in een stroomversnelling. Tegelijk legde ze ook de digitale kloof pijnlijk bloot: bijna de helft van de wereldbevolking heeft geen toegang tot het wereldwijde web. Vooral in het Globale Zuiden is er werk aan de winkel.

Sub-Sahara Afrika hinkt helemaal achterop. Volgens recente cijfers van Unesco, die de situatie van schoolgaande jongeren in het kader van de pandemie in kaart bracht, heeft 89% van de leerlingen er geen computer thuis en heeft 82% geen toegang tot internet. 56 miljoen leerlingen wonen in regio’s die ook niet aangesloten zijn op mobiele netwerken.

Hoewel de beschikbaarheid van mobiel internet in Afrika de voorbije jaren werd uitgebreid – volgens de Wereldbank is 70% van de regio uitgerust met internetvoorzieningen – blijven afgelegen regio’s nog altijd digitaal afgesloten. In de gebieden met internetbereik blijkt de drempel om daadwerkelijk in te pluggen nog heel vaak te hoog. Slechts 25% van de bewoners maakt gebruik van de internettoegang.

In rurale gebieden en bij arme gezinnen is de achterstand het grootst, bij gebrek aan computers, smartphones of elektriciteit. Of door taalbarrières. Dat heeft nochtans ingrijpende gevolgen: wie niet digitaal aangesloten is heeft geen toegang tot kennis en informatie en is uitgesloten van inspraak en communicatie.

Creëer je eigen verhaal

Vzw Comundos wil daar verandering in brengen. In 2014 begon ze met cursussen mediawijsheid voor jongeren in het Zuiden. De bezieler van het initiatief, Bart Vetsuypens, woonde jarenlang in Brazilië. Daar werkte hij met participatieve leercentra voor telecommunicatie in Recife en Fortaleza.

‘We brengen jongeren niet alleen technische vaardigheden bij, maar leren hen ook om kritisch te kijken naar media.'

Vanuit die ervaring ontwikkelde hij een eigen model om jongeren in het Zuiden over de digitale kloof te tillen en hen aan te sporen om zelf verhalen te maken. ‘We brengen jongeren niet alleen technische vaardigheden bij, maar leren hen ook om kritisch te kijken naar media, hoe die gemaakt worden en hoe die onze kijk op de realiteit kunnen beïnvloeden.’

Via ngo’s als Disop (dat intussen niet meer bestaat, red.) en VIA Don Bosco kwam Vetsuypens in contact met landbouwscholen in rurale gebieden in Afrika en Latijns-Amerika. De cursussen van Comundos zijn bedoeld voor mediacoaches die elementaire ICT-vaardigheden willen aanleren maar ook werken met storytelling. Daarbij leren jongeren hoe ze met taal en beeld een eigen verhaal kunnen maken over hun realiteit, problemen of toekomstperspectief, en hoe ze dat in een filmpje van drie minuten gieten.

De voorbije jaren ging Comundos aan de slag in Mozambique, Kameroen, Benin, Congo, Rwanda, Honduras, Guatemala, Nicaragua en Brazilië. In 2015 woonde MO* zo’n cursus bij in de Braziliaanse deelstaten Piauí en Maranhão. Jongeren deelden er hun visie op duurzame landbouw en uitten onder meer hun bezorgdheid over de groeiende onveiligheid in de Braziliaanse steden en de bedreigde babassunoten.

Ook in Guatemala gingen lokale gemeenschappen zelf aan de slag met storytelling. In dit filmpje (ook hier in de tekst) vertelt Levi Estuardo de León over zijn overlevingsstrategie. Zijn ouders migreerden naar de Verenigde Staten, al tien jaar heeft hij hen niet gezien. Samen met zijn broers en zussen zette hij allerlei projecten op om in hun onderhoud te voorzien.

Toegang tot (betrouwbare) informatie

Voor afgelegen streken is digitaal verbonden zijn van groot belang, vertelt de Kameroener Emmanuel Sengafor. Hij is pedagogisch coördinator van Proceffa, een netwerk van een dertigtal rurale landbouwscholen in Kameroen. Sengafor volgde ooit een cursus van Comundos en leidt nu zelf jongeren tussen 12 en 20 jaar op in mediawijsheid via een platform waarbij tien van de dertig scholen aangesloten zijn.

‘Voor ons is die opleiding in verschillende opzichten heel zinvol’, vertelt Sengafor vanuit de Kameroense hoofdstad Yaoundé. Hij illustreert het aan de hand van een voorbeeld. ‘In het Engelstalige gedeelte van Kameroen woedt een oorlog, die tevens een informatieoorlog is. Enkele jaren geleden circuleerde er een bericht dat de beweging die ijvert voor de afscheiding van het Engelstalige deel haar slag had thuisgehaald. Op 1 oktober, de dag dat traditioneel de hereniging van het Franstalige en het Engelstalige deel herdacht wordt, zou de afscheiding officieel gevierd worden.’

'Wanneer boeren in afgelegen gebieden zich kunnen informeren over de prijzen en de weersvoorspellingen kunnen raadplegen, maakt dat wel degelijk een verschil.’

Volgens het bericht gingen de Verenigde Naties blauwhelmen sturen om te waken over het nieuwe statuut, legt Sengafor uit. ‘Er werden foto’s getoond van blauwhelmen die toekwamen. Veel mensen geloofden het bericht en trokken naar de afgesproken plaats. Alleen: de foto’s hadden betrekking op een andere operatie. Mensen kwamen terecht in gewelddadige rellen, waarbij zelfs doden vielen. Niemand had de reflex of de mogelijkheid gehad om na te gaan of de oproep wel klopte.’

Sengafor geeft nog een voorbeeld: ‘Voor boeren die in afgelegen gebieden wonen is een internetverbinding een ingrijpende verandering. Toegang hebben tot informatie betekent empowerment. Wanneer boeren in die gebieden zich kunnen informeren over de prijzen en de weersvoorspellingen kunnen raadplegen, maakt dat wel degelijk een verschil voor de prijszetting en hun werkplanning.'

De samenwerking tussen Comundos met Proceffa begon letterlijk vanaf nul. Comundos zorgde voor tien laptops per school, in totaal 100 laptops. Die had de vzw aangeschaft via Close the Gap, een initiatief dat gebruikte computers en laptops ter beschikking stelt, specifiek met het oog op digitale inclusie.

Tijdens het Whatsapp-gesprek met Kameroen hapert de lijn geregeld. ‘De kwaliteit van de internetverbinding is een ander probleem’, legt Sengafor uit. ‘Dat geeft een idee waar we staan in de digitale realiteit, zelfs in de hoofdstad.’

Van alle aangesloten scholen neemt zo’n 40% actief deel. Dat heeft alles te maken met de verbindingsmogelijkheden. Sommige gemeenschappen hebben zelfs geen telefonisch bereik. In een school in de Engelstalige regio is de elektriciteitsvoorziening soms een halfjaar onderbroken. Sengafor droomt ervan scholen te kunnen uitrusten met zonnepanelen, om zo een permanente toegang te hebben tot energie. Maar daarvoor ontbreken vooralsnog de financiële middelen.

Communicatie verbindt

Minstens even belangrijk als de ICT-vaardigheden, zijn taal en communicatieve vaardigheid. Leren om in woord en beeld je eigen verhaal te vertellen en een visie te ontwikkelen.

‘Jongeren vinden dat veel boeiender dan de saaie lessen in de klas’, ondervindt Sengafor. Ze gaan zelf op zoek naar foto’s die passen bij het verhaal dat ze willen vertellen. Ze zoeken zinnen en leren hoe ze zich kunnen uitdrukken. Niet alleen denken ze na over hun eigen realiteit, maar ook over globale thema’s als migratie of klimaatverstoring.

'Wij willen jongeren digitaal klaarstomen zodat ook zij gehoord worden.’

Zodra ze een eerste versie van hun verhaal klaar hebben, gaan ze met elkaar in gesprek en leren ze hoe ze onderwerpen uit hun leefwereld kritisch kunnen beoordelen. Vervolgens gaan ze aan de slag om dat verhaal te monteren. Daarbij leren ze hoe ze beelden op een computer zetten, een verhaal inlezen en een achtergrondmuziekje invoegen.

Sengafor: ‘Een groot voordeel is dat al dat voorbereidende werk offline kan gebeuren, als het internet uitvalt. Als de lijn weer actief is, kunnen de filmpjes online geplaatst worden.’

Uit het leven gegrepen

De maatschappelijke inhoud van de cursussen is in lijn met de Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDGs). De verhalen van de jongeren gaan over onderwijs, gezondheidszorg, armoede en huisvesting – telkens in een zeer concrete context.

Sengafor: ‘De SDGs zijn abstracte concepten, die tot stand kwamen via een globaal debat dat grotendeels online gevoerd werd. Onze stem kwam daarbij niet aan bod. Wij willen jongeren digitaal klaarstomen om deel te nemen aan zulke debatten, zodat ook zij gehoord worden.’

In dit filmpje komt het probleem van kinderarbeid in het oosten van Kameroen ter sprake. En hier kaart een van de begeleiders het probleem aan van de schooluitval in Ngaoundéré, in de Adamaoua-regio, en de nefaste gevolgen daarvan voor de samenleving.

Sengafor: ‘Storytelling helpt om actief op zoek te gaan naar informatie en een mening te vormen. Door aan elkaar deze concrete verhalen te vertellen, over de thema’s te debatteren en op zoek te gaan naar oplossingen, willen we bij de jongeren een open geest ontwikkelen om ook toleranter te zijn tegenover de ander.’

De problemen waar de gemeenschappen mee kampen zijn niet min: in het noordwesten van het land is er de dreiging van Boko Haram. Het leven van de mensen daar draait om het lenigen van elementaire humanitaire noden. Daarnaast is er het probleem van kindhuwelijken en genitale verminking, thema’s waar een taboe op rust en waar we best over zouden spreken, vindt Sengafor. Digital storytelling kan helpen om hierover een gesprek op gang te brengen.

Tot slot wijst Sengafor er nog op hoe digitale connectie kan bijdragen tot vredesopbouw. ‘Kameroen is een land met een grote diversiteit. Een deel is Sahellandschap, een ander deel savanne, een ander deel bossen. Ons land telt meer dan 250 gemeenschappen, met evenveel lokale talen. Die diversiteit maakt het nog belangrijker om met elkaar te communiceren, via alle mogelijke kanalen. Communicatie is een weg om elkaar te leren begrijpen, het ondersteunt de weg naar vrede.’

Het internet dekoloniseren

De bezorgdheid om geconnecteerd te zijn is één ding. Een andere kwestie is het databeheer, eenmaal geconnecteerd.

Wie controleert en beheert het wereldwijde web? Die vraag staat centraal bij Tierra Común in Colombia. Het is een netwerk van journalisten, activisten, mensenrechtenverdedigers en middenveldorganisaties die het belang inzien van wereldwijde geconnecteerdheid en tegelijk bezorgd is om de ontransparante dataroof.

Tierra Común wil afgelegen regio’s in Colombia toegang bieden tot digitale connectie, indien nodig door het uitbouwen van lokale netwerken wanneer er geen internet beschikbaar is. Daarnaast maakt Tierra Común ook deel uit van een internationale beweging voor niet-gebonden technologieën, die werd opgericht om de afhankelijk van grote spelers als Google, Microsoft, Apple, Facebook, … af te bouwen. Die beweging stelt zowel het op winst gebaseerde Amerikaanse model van Silicon Valley als het Chinese model van gecentraliseerde controle in vraag en wil internetdata dekoloniseren.

‘Niet alleen onze grond en onze natuurlijke rijkdommen worden gekoloniseerd, maar alle domeinen van ons leven’, stelt Julio Gaitán, directeur van ISUR ( Internet en maatschappij van de universiteit van Rosario) in Bogota.

Binnenkort gaat Tierra Común samen met Comundos een cursus opzetten voor leerkrachten in de inheemse Wayuu-gemeenschappen die leven in het noordoosten van Colombia, op het schiereiland La Guajira. Duizenden Venezolaanse mensen op de vlucht komen langs die afgelegen regio Colombia binnen. ICT-vaardigheden en digital storytelling kunnen helpen om Venezolanen en Colombianen met elkaar in contact te brengen en aandacht te vragen voor die problematiek, legt Julio Gaitán uit in een Whatsapp-chat aan MO*.

Noord en Zuid

Maar storytelling werkt ook om Zuid en Noord dichter bij elkaar te brengen. Zo opende het in Evergem nieuwe perspectieven in tijden van corona. Met de Gemeentelijke Raad voor Internationale Samenwerking (GRIS) ondersteunt de gemeente verschillende Vierde Pijler-initiatieven in Afrika en Latijns-Amerika. Dat zijn privé-initiatieven van individuele Belgische burgers die een project in het Zuiden willen steunen dat ze vaak via persoonlijk contact leerden kennen.

Toen door de pandemie tal van initiatieven, gaande van wereldfeesten tot goede doelen-kraampjes, geschrapt werden, bood digitale communicatie een opportuniteit voor een nieuwe en meer inhoudelijke aanpak. Samen met Comundos zette de gemeente een project op waarbij partners uit het Zuiden via digital storytelling in contact kwamen met een Evergemse achterban.

'Aanvankelijk was er nogal wat weerstand van de mensen hier', vertelt Noord-Zuidambtenaar Koen De Baets. 'Velen zijn 65+ en voelen zich niet zo thuis in de digitale wereld. Maar ook voor hen was het een bijzonder leerrijke ervaring op het vlak van technische vaardigheden.’

Een nog grotere verrassing was de respons uit het Zuiden. ‘Door mensen uit het Zuiden hun story te laten maken, geef je de regie uit handen’, legt De Baets uit. ‘De rollen werden omgekeerd: de partners uit het Zuiden bleken heel bedreven in het aanreiken van beeldmateriaal en het vertellen van hun verhaal. De achterban in Evergem werd in plaats van wilde weldoener toeschouwer en getuige van de verhalen uit het Zuiden. Bovendien zetten de partners uit het Zuiden zo uit hoe zij hun project graag ontwikkeld zagen worden.'

Het project werd afgerond met een “filmfestival”, waarbij een tiental filmpjes getoond werden en diverse “Oscars” werden uitgereikt. ‘Het was een erg arbeidsintensief project maar bijzonder leerrijk voor alle partijen’, besluit De Baets.