Wie bevrijdt Bolivia uit politieke chaos en hoogste inflatie in 40 jaar?

Tussen Andes en Amazone ligt het land met het hoogste percentage aan inheemse inwoners in Zuid-Amerika: Bolivia. Het World Economic Forum schatte dat aandeel in 2019 op zo’n 48% van de bevolking. Dankzij voormalig president Evo Morales en diens grondwettelijke hervormingen in 2009 wordt dat nu ook officieel erkend.

Morales maakte komaf met de liberale natiestaat die was gebouwd op kolonialisme, een prangende ongelijkheid tussen de inheemse en voornamelijk uit Europa afkomstige bevolkingsgroepen en ook extractivisme, het massale ontginnen van grondstoffen voor de globale markt.

Dat hedendaagse extractivisme heeft zijn wortels in de historische exploitatie door buitenlandse mogendheden. Het meest bekende voorval daarvan is het zilver, dat de Spaanse kolonisatoren eeuwenlang uit de Cerro Rico-berg bij Potosí haalden. Zoveel zelfs dat legenden vertellen over een brug die gemaakt had kunnen worden tussen Spanje en Bolivia van de enorme hoeveelheden zilver die uit de berg werden gehaald.

Bolivia na Morales

Morales kondigde, met de overweldigende steun van een volksreferendum, in 2009 een nieuwe grondwet af: de Plurinationale Grondwet. Die vertegenwoordigt de belangen en leefwijze van de oorspronkelijke gemeenschappen.

Maar net dat concept van de plurinationale staat staat centraal in de politieke commotie die nu gaande is, duidt Carlos Mendoza, Boliviaans socioloog verbonden aan het studiecentrum van de ngo CETRI (Louvain-La-Neuve).

‘Veel mensen begrijpen niet hoe die functioneert. Het is niet gebaseerd op een contract van rechten en plichten tussen de burgers en de staten zoals die in het 19de-eeuwse Westen gevormd werden. Het is wel een contract tussen een overheid en 36 coöperatieve samenlevingen. De economische belangen zijn gedeeld, maar de ontwikkeling daarvan moet in theorie vooral op regionaal vlak plaatsvinden, met een zekere mate aan autonomie.’

Volgens de grondwet van Morales moet economische ontwikkeling zoveel mogelijk plaatsvinden door de arbeid van lokale gemeenschappen zelf, en met de eigen Boliviaanse industrie en technologie. Grondstoffen moeten eerst tot een secundair product verwerkt worden om pas daarna geëxporteerd te worden. Dit moet de welvaart gelijker verdelen én Bolivia als geheel ook een gelijkere positie op de wereldmarkt opleveren .

In theorie dan toch. Sinds 2023 ondergaat de bevolking een zware en snel erger wordende economische crisis. De structurele vertegenwoordiging van hun belangen lijkt vandaag voor maar weinig welvaart te zorgen.

De inflatie bereikte in Bolivia in juni een duizelingwekkende 23,96%. De Bolivianen betalen dus bijna 24% meer voor consumptiegoederen dan in juni 2024. Het is het hoogste inflatiecijfer van de laatste 39 jaar, berekende het Colegio Departemental de Economistas de Tarija (CDET) op basis van het Nationaal Instituut van de Statistiek. CDET-voorzitter Luis Romero wijst daarvoor onder andere naar het financiële beleid, speculatie, de gevolgen van de klimaatverandering én politieke onzekerheid, met de daaraan gelinkte recente wegblokkades.

Evo Morales en zijn opvolger, huidig president Luis Arce, beiden partijgoeroes van de Movimiento al Socialismo (MAS), probeerden in de afgelopen twintig jaar een sociale wind door het land te laten waaien. Sectoren van de economie werden genationaliseerd, zoals de gaswinningsindustrie, één van de vele grondstoffen waar het land rijk aan is – of was. De opbrengsten daarvan werden gebruikt om de sociale zekerheid te versterken.

Maar juist dat model hapert nu. De gaswinning daalde sterk de laatste jaren, omdat de ondergrond uitgeput is, en de nationale dollarreserves zijn daarbovenop erg laag waardoor de Boliviaanse munt (de boliviano) ontwaardt.

De gaswinning daalde van zo’n 60 miljoen kubieke meters per dag op de piek van de industrie rond 2015, naar zo’n 28 miljoen kubieke meters vandaag de dag. Dat zorgt ervoor dat de transportsector kampt met hoge kosten voor petroleum, en ook de prijzen van basisgoederen de pan uitrijzen.

De doordeweekse Boliviaan heeft last om nog simpelweg bakolie of kip te vinden, laat staan om het te betalen. Er vormen zich lange wachtrijen buiten winkels en supermarkten van hopeloze burgers. Uit onvrede trekken heel wat Bolivianen de straat - én autosnelweg - op, met ingrijpende blokkades als resultaat. Maar die blokkades verergeren vervolgens ook de crisis.

Daarbovenop roept ex-president Evo Morales al enkele weken zijn aanhangers op om de straten op te trekken en de ‘democratie te beschermen’, waar massaal gehoor aan wordt gegeven. Opstootjes van zijn protesteerders met de politie monden ondertussen uit in schermutselingen, zoals het land in verkiezingstijd al geregeld meemaakte. Er vielen in de afgelopen weken al zes doden, waaronder verschillende politieagenten. Morales riep zijn aanhangers daarom drie weken geleden op om een 'humanitaire pauze' in te lassen.

Ruzie in de partij van de president

Oud-president Evo Morales zelf is sowieso uitgesloten van de verkiezingen, omdat een (oud-)president volgens de grondwet geen derde termijn mag opnemen. Aan zijn regeerperiode kwam een eind in 2019 door een vermeende staatsgreep. De oppositie beschuldigde hem van verkiezingsfraude, net als de Organization for American States (OAS). Het leger zette hem uiteindelijk af.

Mendoza stelt dat de betrokkenheid van individuele Amerikaanse parlementsleden werd aangetoond, en ook die van figuren zoals Elon Musk wordt vermoed. Hij heeft voor zijn bedrijven een grote nood aan lithium, en tweette tijdens de scheeflopende politieke crisis in Bolivia verdacht genoeg: ‘We will coup whoever we want’, we zullen een staatsgreep plegen tegen wie we maar willen.

Een rechtse interimregering onder leiding van Jeanine Añez nam de macht vervolgens gedurende een jaar op, waarna er opnieuw verkiezingen werden georganiseerd, gewonnen door Luis Arce. Hij was een vroegere minister van Morales, maar kende een harde breuk met hem door het presidentschap op te nemen dat Morales hardhandig ontnomen was geweest.

MO* sprak over het verleden en de huidige kritiek van Morales met de Boliviaanse academica Cecilia Quiroga (41). Op basis van haar academische expertise schreef ze al papers en artikels over de lithiumextractie in Bolivia en over de politieke crisis van 2019. Quiroga is sinds enkele jaren in België en is naast academica ook medewerkster van een lokaal MAS-comité, eentje dat loyaal is aan Morales.

Ze steunt Morales volledig: ‘Wij leggen het land nu plat om ons te verzetten tegen de liberale democratie, die voor een dictatuur van het kapitaal zorgt in ons land. We zullen dit blijven doen tot de vertegenwoordiger van ons volk, Evo Morales, mag meedoen aan de verkiezingen.’

‘Morales zijn plurinationale grondwet zorgde ervoor dat de politieke en economische betrokkenheid van het Bolivia profunda gewaarborgd wordt’, stelt Quiroga. Dat laatste slaat vooral op het Bolivia van de inheemse gemeenschappen, arbeiders en landbouwers. ‘Dat stuit veel van de rijkere bevolkingslagen, voornamelijk van Europese afkomst, ferm tegen de borst.’

Mendoza deelt die analyse in grote mate: ‘Momenteel doet zich een erg grote polarisatie voor in Bolivia. Enerzijds is er wat de media beschrijven als het volkse blok. Dat bestaat vooral uit arbeiders en landbouwers, vaak uit inheemse gemeenschappen, vertegenwoordigd door de vroegere MAS-sterkhouders die nu apart opkomen. Anderzijds zijn er de midden- en hoge klassen, die vaak neoconservatief en verwesterd zijn, en vooral vertegenwoordigd worden door een resem aan centrumrechtse en extreemrechtse kandidaten.’

Mendoza merkt wel een nieuwigheid op in de huidige politieke commotie. ‘Tijdens de politieke crisis van 2019 stond het concept van de plurinationale staat nog zwaar onder druk door rechts. Ze wilden de liberale natiestaat herintroduceren en de Pachamama, de aardgodin uit de Andes-culturen, vervangen door de Bijbel. Dat is nu niet meer het geval. Ze zijn de MAS beu. Het doel is om hén simpelweg buiten te werken.’

Lithiumcontracten met China en Rusland

‘De restanten van links beleid zorgen er ook voor dat rechtse kandidaten niet meer gewoonweg strategische economische sectoren uit handen zouden durven geven aan multinationals’, vertelt Mendoza.

Marcelo Claure is iemand die dat wel wil. De Boliviaans-Amerikaanse multimiljonair organiseerde een politiek evenement op de universiteit Harvard in Boston op 23 mei, waarop veel Boliviaanse politici aanwezig waren om ‘s lands economische koers - en vooral Claures visie daarop - te bespreken.

Hij wil het land graag 'repareren', vertelde hij eind april al in een interview met Bloomberg News, en hamert op een vergroting van de privé-investeringen. Daarvoor kijkt hij naar de Boliviaanse grondstoffen, met investeringen die vooral uit de VS én van hemzelf zouden moeten komen. Hij stelde dat hij, indien nodig, een groot deel van zijn financiële slagkracht in de strijd te zal gooien om Bolivia 'te redden van de linksen'.

De inheemse gemeenschappen in Bolivia zitten in hun regio’s vaak op gigantische grondstofreserves. Quiroga vertelt met trots: ‘Volgens de grondwet van Morales moet de grondstoffenpolitiek van Bolivia solidair zijn. De extractie moet gebeuren met respect voor het milieu, uitgevoerd worden door de eigen industriële sector en met eigen technologie, met werkgelegenheid en substantiële opbrengsten voor de lokale gemeenschappen. Dat moet gebeuren door de grondstoffen eerst tot een secundair product te verwerken in Bolivia zelf, voor dat geëxporteerd wordt.’

Zo’n grondstof is bijvoorbeeld lithium, waarvan Bolivia beschikt over de grootste reserves ter wereld. Het is strategisch belangrijk, omdat het gebruikt wordt voor de productie van batterijen en duurzame technologieën.

Maar de effectieve hoeveelheid lithium die in het land gewonnen wordt, is gering. 2023 was het absolute topjaar qua lithiumexport, maar zelfs toen bedroeg de opbrengst maar zo’n 14 miljoen dollar, volgens cijfers van onder andere de Wereldbank en Unctad, de VN-organisatie voor Handel en Ontwikkeling. Daarmee prijkten ze op de 48ste plaats wereldwijd van lithiumopbrengsten. Een schamel cijfer voor het land met de grootste hoeveelheid lithium.

‘In Bolivia willen we liever iets langer wachten om een goede manier van extractie, verwerking, en export te creëren, dan dat andere landen plots weg zijn met de welvaart terwijl ze het milieu daarbovenop beschadigen’, zegt Quiroga daarover.

Juist daar lijkt het schoentje nu nochtans te knellen. Onder huidig president Arce’s mandaat werden er enkele maanden geleden contracten opgesteld met grote Chinese en Russische industriereuzen die Bolivia zouden omtoveren tot een lithiumparadijs. ‘We werken veel liever samen met de Russen en Chinezen dan met de Amerikanen, waarvan iedereen weet hoe ze in Latijns-Amerika tekeergaan wanneer ze op grondstoffen uit zijn‘, vindt Quiroga.

Maar die contracten werden kort na het opstellen ervan in mei opgeschort door een Boliviaanse rechter, nadat ngo's en lokale organisaties die de inheemse belangen vertegenwoordigen zich ertegen hadden verzet.

De contracten met China en Rusland zouden gevaren inhouden voor het milieu en zouden ook enkel externe industrie naar Bolivia overbrengen in plaats van eigen industrie, werkgelegenheid en opbrengsten voor de lokale gemeenschappen te creëren. Dit zijn allemaal zaken die lijnrecht ingaan tegen die idealen, en zelfs grondwetartikelen, van de plurinationale staat.

Het plurinationalisme kan dus wel werken, zo bewijst het feit dat organisaties van inheemse gemeenschappen die schendingen tot bij een rechter kregen, met een succesvol verdict.

‘Er gaat iets met het lithium moeten gebeuren, want welke kandidaat de verkiezingen ook wint, er is een zware crisis aan de gang die enkel opgelost kan worden wanneer de staat terug inkomsten krijgt’, stelt Mendoza. ‘Met de gaswinning lijkt dat niet meer realistisch te zijn, want de verkoop blijft maar dalen.’

Maar recent verkende de Boliviaanse overheid ook alternatieve inkomstenbronnen: de verkoop van grote delen grond aan de agro-industrie, die in handen is van rijke, rechtse elites. Daarvoor durft regeringspartij MAS de partij-ideologie wel eens aan de kant schuiven. Zo spoorde ze de laatste jaren haar electorale achterban in de berggebieden aan om te verhuizen naar de lagergelegen regio’s, waarop ze met een aantal legislatieve truken snel eigenaar werd van de grond en die kon verkopen.

Wazig politiek discours

‘Ondertussen is de crisis niet enkel economisch en politiek van aard, maar ook institutioneel’, vertelt socioloog Mendoza. ‘Veel rechters en ambtenaren in Bolivia dragen bij aan de politieke strijd en aan smaadcampagnes tussen de kandidaten. Ze zijn vaak loyaal aan een bepaalde politieke factie en helpen mee aan het discrediteren of buitenspel zetten van rivalen.’

Waren ze eens vrolijke vrienden, dan komen de vroegere klasbakken van de MAS-partij nu apart op en beschuldigen ze elkaar van verraad. Zo zijn er, naast Morales en Arce, ook Andronico Rodríguez en Eva Copa, beide uit de coulissen van de MAS opgekomen. Rodríguez is in peilingen van televisiezender UNITEL momenteel de meest populaire linkse kandidaat met zo’n 13,7% van de stemmen.

Huidig president Arce doet niet eens meer mee. Hij besefte hoe onpopulair de crisis hem gemaakt heeft en trok zich eind mei al terug uit de race.

Wat overblijft in die race zijn onderlinge beschuldigingen en pogingen tot arrestatie, vooral tegen Morales. Voor dat laatste willen hij en zijn cocaboeren letterlijk een stokje steken. Beeldmateriaal dat The Guardian recent wist te maken toont hoe ze zich hebben bewapend met stokken terwijl ze de wacht houden bij een geïmproviseerd palenfort dat werd ineengeflanst voor Morales.

Politiek rechts in Bolivia, van zijn kant, heeft de mond wel vol over het wanbeleid en het tanende belang van de privésector, maar komt ook niet met concrete voorstellen op de proppen. Zelfs hun gedeelde afkeer voor de MAS heeft nog niet kunnen leiden tot een sterke coalitie die de Boliviaan op andere gedachten moet brengen.

De centrumrechtse kandidaat Samuel Doria Medina leidt de race in de peilingen momenteel met zo’n 19,6%. De rechtse ex-president Jorge Quiroga, die banden had met de vroegere dictatuur, volgt op zo’n 16,6%.

Door dit web van halve waarheden en vage uitspraken in het Boliviaanse politieke discours valt het bos door de bomen haast niet meer te zien. Het zorgt ervoor dat bijna niets nog over concrete inhoudelijke zaken draait in aanloop naar de verkiezingen. Het gaat vaker om onderlinge kritieken.

De presidentsverkiezingen vinden plaats in augustus. De politieke spanningen hebben nog wat tijd om verder op te lopen. Wie uiteindelijk met de presidentssjerp gaat lopen, en hoe, weet momenteel wellicht enkel de Pachamama.