“‘Iemand stelt een vraag’

Onlangs zat ik beroepshalve tegenover een aantal studenten die verschillende mensen moesten interviewen over gelijke kansen en gendergelijkheid, en bij uitbreiding over hoe die vandaag onder vuur liggen en wat we daarmee moeten.

Ze waren nerveus, maar stelden slimme, en soms lastige vragen. Een aantal van hen vroeg zich af of ze zelf wel genoeg deden om de wereld te redden, alsof we van prille twintigers die al hun beschikbare tijd nodig hebben om een diploma te halen mogen verwachten dat ze de wereld redden terwijl we daar zelf niet in slagen.

De wereld redden lijkt me sowieso een verlammende ambitie. Gezonde ambities werken motiverend, omdat ze kans op slagen vertonen. Ambities van dergelijke utopische proporties kunnen je alleen maar verpletteren tot er weinig meer van je overblijft dan een vleesgeworden failliet, een gistend hoopje mislukking, zonder hoop op verandering en beterschap.

Hoe moet je je ontwikkelen tot een evenwichtig en gelukkig mens zonder hoop over de toekomst die je tegemoet rent? Wie geen hoop koestert dat een betere wereld mogelijk is, kiest al snel de vlucht naar binnen, weg uit het gewoel, en spijkert deuren en ramen stevig dicht. Ik dacht de hele week na over de studente en haar vraag, over waar ik zelf hoop uit put. Het bleken soms schijnbaar kleine dingen te zijn, van een bedrieglijke eenvoud en daarom vaak genegeerd.

Elke dag een boom

Een van de verhalen die mij ooit inspireerden is dat van Jadav ‘Molai’ Payeng, beter bekend als the Forest Man. In 1979 vond de zestienjarige Payeng tientallen aangespoelde dode slangen op een zandbank van de Brahmaputra rivier in Noordoost-India. De slangen waren bezweken onder de droogte en de hitte.

De jonge Payeng begon er bamboe en later ook boompjes te planten. Elke dag één boom. Meer dan dertig jaar lang. In mijn verbeelding zie ik een jongen elke dag met een nietige zaailing en een emmertje water naar dat dorre stuk grond wandelen, enkel uitgerust met het soort onvoorzienige en onverzettelijke dadendrang die eigen is aan tieners. Ik zie mensen met levenservaring hoofdschuddend naar hem kijken, zijn onverstoorbaarheid, zijn plantjes en zijn emmertje bruinig rivierwater monsteren met de meewarigheid die een langdurig gebrek aan hoop verraadt.

Waar de tiener z’n eerste bamboescheut in de dorre bodem plantte, ruist nu een bos van 550 hectare, het Molai woud, een bruisend ecosysteem vol Bengaalse tijgers, Indische neushoorns, herten, konijnen, apen en tal van vogelsoorten.

Verzet

Elke vorm van verzet begint met iemand die iets in vraag stelt en vanuit die vraag iets doet of weigert te doen.

Rosa Parks die weigert haar zitplaats op de bus af te staan. Mary Manoney die de jonge politicus Churchill een week lang achtervolgt met een luide bel om zijn vrouwonvriendelijke uitspraken te overstemmen. Een anonieme jonge man die voor een tank gaat staan. Een groep Argentijnse moeders die willen weten waar hun door de staat ontvoerde kinderen zijn en zwijgend over een plein lopen, elke week opnieuw, bijna dertig jaar lang. 41 Israëlische reservisten die besluiten dat ze niet willen deelnemen aan de militaire aanval op Rafah in de Gazastrook, een weigering die uitgroeit tot een verzetsbeweging van meer dan tienduizend militairen.

Tien jaar geleden las ik Hope in the Dark van Rebecca Solnit, die voor haar boek op zoek ging naar tal van kleine en middelgrote voorbeelden van verzet, protest en activisme, een zoektocht die resulteerde in een kleurrijke en fascinerende bloemlezing van hoopgevende bewegingen.

Misschien is hoop geen geloof, noch een gemoedsstemming, maar een besluit

Sinds het verschijnen van Solnit’s boek ziet de wereld er nog minder rooskleurig uit. Dat zou een argument kunnen zijn om te stellen dat het soort hoop waar veel mensen naar zoeken aandoenlijk naïef is. Ware het niet dat Solnit daar slim op anticipeerde door in te zoomen op onze complexe relatie met hoop en onze verkeerde assumpties over wat het zou moeten zijn.

De hoop waar Solnit over schrijft is immers niet het geloof dat alles in ieder geval goed komt, maar een manier van kijken, een perspectief met zicht op mogelijkheden. Het is een soort hoop die vrede heeft met een onzekere uitkomst, maar z’n kracht haalt uit het proces zelf, uit de bereidheid om anders te kijken en te bevragen wat schijnbaar vaststaat, uit de wil om het narratief te keren of de onwil om in een dominant narratief te geloven en eraan bij te dragen.

Misschien is hoop geen geloof, noch een gemoedsstemming, maar een besluit; het besluit om je niet te laten verpletteren door wanhoop en cynisme. Misschien is hoop de ultieme voorwaarde om te kunnen leven, omdat zonder hoop elke handeling bij voorbaat zinloos is. Hopen betekent dan niet dat je nooit wanhoopt, noch dat je rotsvast gelooft in datgene waarop je hoopt. Het betekent hooguit dat je weigert toe te geven aan de duisternis.

‘Jezelf een vraag stellen, daarmee begint verzet. En dan die vraag aan een ander stellen’, schreef Remco Campert in zijn bekendste gedicht Iemand stelt de vraag.

Laten we beginnen bij het begin van elke hoop; laten we beginnen met de juiste vragen stellen, eerst aan onszelf, en dan luidop aan een ander, die ze herhaalt. Niet omdat je gelooft dat er een antwoord volgt, maar omdat je besloten hebt dat de vraag ertoe doet en een antwoord verdient.