“‘In de cel voor een “boekenclub” ’

Augustus 2010. We racen met een grote 4x4-auto door het rode, mulle zand. Victoire Ingabire schatert. ‘Die dommerds van de inlichtingendiensten achtervolgen ons met een personenauto. Die redden het niet op deze weg.’

Even later is inderdaad geen spoor meer van ze te zien. We lunchen in een klein restaurant en scheppen ruim op van het buffet. ‘Zo weet ik zeker dat ik niet word vergiftigd, want iedereen eet hiervan’, zegt Ingabire.

Binnen enkele dagen vinden presidentsverkiezingen plaats. Ingabire wilde zich kandidaat stellen, maar kreeg geen schijn van kans. De Rwandese president Paul Kagame duldt geen serieuze oppositie.

20 juni 2025. Vijftien jaar later krijg ik van alle kanten verontruste appjes. ‘Weet jij al meer?’ ‘Heb jij wat gehoord?’

Geweldloze woorden kunnen de rechtsstaat bedreigen, vindt het Rwandese openbare ministerie.

Een dag eerder zou Ingabire getuigen in het proces van negen mensen. Volgens het Rwandese openbare ministerie hadden die plannen gesmeed om het regime omver te werpen. Nee, niet met wapens en geweld, wel met een “boekenclub”. Ze kwamen samen om een boek te bespreken en kregen online advies over vreedzame oppositietechnieken van een buitenlandse coach. Want ook geweldloze woorden kunnen de rechtsstaat bedreigen, vindt het openbare ministerie.

Een dag later is er nieuws. Ingabire werd tijdens de zitting ervan beschuldigd de online sessies te financieren en te organiseren. Na de zitting werd haar huis overhoop gehaald en werden computers, telefoons en documenten in beslag genomen. Ingabire zelf werd ondergebracht in een safehouse van de inlichtingendienst en later overgebracht naar de centrale gevangenis van Kigali.

Sindsdien is ze incommunicado. Informatie komt via haar Rwandese advocaat. Die mag haar spreken, maar altijd in gezelschap van bewakers.

Van accountant tot oppositieleider

In 2008 leerde ik Victoire Ingabire kennen. Toen was ze nog een brave accountant die met haar gezin in Zevenhuizen, in Nederland, woonde. Omdat ze de Rwandese politiek wilde instappen, bracht een bevriende advocaat me met haar in contact. Haar ambitie was een verhaal waard, vonden we allebei.

Destijds kende ik weinig over de Rwandese geschiedenis. Er had een verschrikkelijke genocide plaatsgevonden in 1994 en in drie maanden tijd werden zo’n 1 miljoen Rwandezen vermoord. Dat wist ik.

Al tijdens ons eerste gesprek intrigeerde die kleine, staccato pratende vrouw me. Geen seconde geloofde ik dat ze een politieke rol van betekenis kon spelen, maar ik wilde meer weten over haar drijfveren.

Kort voor de genocide in 1994 reisde ze naar Nederland om een ziek familielid te helpen. Haar man en kinderen bleven achter in Rwanda en maakten de helse verschrikkingen mee van de genocide en de vluchtelingenkampen in Oost-Congo. Uiteindelijk wisten zij naar Nederland te vluchten.

Toen Ingabire vertelde dat ze in januari 2010 naar Rwanda terug wilde om deel te nemen aan de presidentsverkiezingen, verklaarde ik haar gek. Wist ze niet hoe Rwanda omging met oppositie en critici? Ik had inmiddels het één en ander bijgeleerd.

Natuurlijk wist ze dat, en nog veel beter dan ik. Maar ze was vastberaden. Begin januari zwaaiden we haar uit.

Bijna meteen na haar aankomst werd ze opgepakt en kreeg huisarrest. Haar toenmalige politieke partij UDF-Inkingi, een partij gericht op de Rwandese diaspora, werd niet erkend. Leden van de partij werden bedreigd, gearresteerd of vermoord. Deelnemen aan de verkiezingen werd haar onmogelijk gemaakt.

Van de presidentsverkiezingen deed ik destijds verslag en bezocht daarbij Ingabire regelmatig. In die periode vond de achtervolging door de inlichtingendiensten plaats, die ze bewust had uitgelokt. Ze werd dag en nacht in de gaten gehouden. Ze ging verhuizen en door de inlichtingendiensten achter zich aan te lokken, hoopte ze te voorkomen dat die de verhuizing zouden gebruiken om op een onbewaakt moment afluisterapparatuur te plaatsen. Na de verkiezingen waarbij Kagame won met 93% van de stemmen werd ze opnieuw opgepakt.

In hoger beroep werd Ingabire uiteindelijk veroordeeld tot 15 jaar cel voor het oprichten van een gewapende tak van haar politieke partij en het minimaliseren van de genocide. Ingabire heeft altijd verklaard onschuldig te zijn. Mensenrechtenorganisaties spraken schande: Ingabire had geen eerlijk proces gekregen.

‘Laat mijn moeder vrij’

Uiteindelijk komt ze in 2018 vroeger vrij, na gratie van Kagame, maar wel onder voorwaarden. Ze mag bijvoorbeeld niet zonder toestemming Rwanda verlaten.

Tijdens haar gevangenschap groeide ze uit tot een symbool van de oppositie en kreeg ze internationaal erkenning.

Na haar vrijlating is ons contact onregelmatig. Ze is een vrouw met status geworden. Tijdens haar gevangenschap groeide ze uit tot een symbool van de oppositie en kreeg ze internationaal erkenning. Bij haar aankomst in Rwanda in 2010 was ze nog een relatief onbekende vrouw, in 2018 kende bijna iedere Rwandees haar naam.

Dit voorjaar ging zoon Remy bij haar op bezoek. Met verbazing zag hij hoe mensen haar als een belangrijke vrouw behandelden. ‘Ze zwaaiden, liepen zelfs onze auto achterna.’

‘We wisten niet goed wat het betekende dat mijn moeder naar Rwanda ging. We wisten toen ook niet dat het 15 jaar zou duren voor we haar terugzagen.’

Samen met zijn zus Raissa en jongere broer Rist zet hij zich hard in voor zijn moeder. ‘In 2010 waren we nog jong. We wisten niet goed wat het betekende dat mijn moeder naar Rwanda ging. We wisten toen ook niet dat het 15 jaar zou duren voor we haar terugzagen. Ze miste mijn huwelijk, de geboorte van mijn kinderen.’

Haar kinderen schrijven brieven naar politici in Washington, Brussel en Den Haag: ‘Alsjeblieft, vertel president Kagame dat hij onze moeder moet vrijlaten.’

In 2019 richt Ingabire een nieuwe partij op. DALFA-Umurinzi moet dé partij worden voor Rwandezen in Rwanda, een partij die opkomt voor vrede en democratie. Ingabire kan rekenen op veel kritiek, niet in het minst van de president. ‘Dat ze snel teruggaat naar de plaats waar ze thuishoort, ongeacht het kabaal dat hieruit zou voortvloeien’, zei hij in 2020.

Online wordt Ingabire zwartgemaakt, uitgescholden, bedreigd. Ze zou een marionet van het Westen zijn, een genocide-ontkenner, een onruststoker. Maar bewijs voor al die beschuldigingen ontbreekt. Hoe de ‘gewone’ Rwandees denkt over Ingabire is moeilijk te achterhalen. Rwandezen praten liever niet over politiek in het openbaar en zeker niet met onbekenden.

‘Juridisch gezien is dit de meest idiote zaak die ik ooit tegenkwam. Hoezo is het strafbaar om vreedzaam oppositie te voeren?’

Al in 2021 werd Ingabire beschuldigd van het financieren en organiseren van de “boekenclub”. Er werd geen snipper bewijs gevonden.

‘Juridisch gezien is dit de meest idiote zaak die ik ooit tegenkwam. Hoezo is het strafbaar om vreedzaam oppositie te voeren?’ zegt haar Engelse advocaat Iain Edwards. Hij ziet het somber in. ‘Ik ken het Rwandese rechtssysteem. Rechters en het openbare ministerie zijn niet geïnteresseerd in de waarheid. Ze wordt schuldig bevonden. Dan wacht haar een lange gevangenisstraf.’

Volgens Edwards is de timing belangrijk. ‘In oktober zou ze weer helemaal vrij zijn, zonder voorwaarden en weer overal naartoe kunnen reizen. Blijkbaar vindt het regime dat te gevaarlijk.’

Ik vroeg de Rwandese ambassade in Den Haag, het Rwandese ministerie van Justitie en de Rwandese regeringswoordvoerder om commentaar. Niemand reageerde. De Nederlandse ambassadeur was met verlof.

Sportswashing

De genocide van 1994 laat nog steeds diepe sporen na in alledaags Rwanda. Kagame kreeg door de genocide een diep wantrouwen tegen dissidente stemmen wat van Rwanda een zwaar door de staat gecontroleerd land maakte. Bedrijven en organisaties zijn lid van staatspartij FPR, want zonder lidmaatschap kun je geen zakendoen of een belangrijke functie bekleden. Zo goed als alle rechters en advocaten zijn lid van de partij, wat onafhankelijke rechtspraak in de weg staat.

Maar door de wereld werd Rwanda lang gezien als een stabiliserende factor in een onrustige regio. Dat beeld is omgeslagen, vooral door de Rwandese steun aan de rebellen van M23 die in Oost-Congo huishouden. Lange tijd ontkende Rwanda de financiële en materiële steun aan de rebellen. Maar het was wel partij in het onlangs gesloten vredesakkoord met Congo.

Kagame probeert het geblutste blazoen weer wat op te poetsen door sponsoring van internationale sportclubs en het organiseren van sportevenementen.

Al is “akkoord” een groot woord. De onrust houdt aan en veel hangt af van medewerking van rebellenbewegingen die niet werden betrokken bij de totstandkoming van het vredesakkoord.

Kagame probeert het geblutste blazoen weer wat op te poetsen door sponsoring van internationale sportclubs en het organiseren van sportevenementen zoals het Wereldkampioenschap wielrennen eind deze maand.

Maar Ingabires kinderen zetten alles op alles om de wereld te laten zien hoe klein de politieke ruimte is in Rwanda. Enorme druk is nodig, vinden ze. Haar advocaat wil haar zaak voorleggen bij internationale gerechtshoven en de Working Group of Arbitrary Detention, dat onderdeel is van het Bureau van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties.

‘In Rwanda heeft Ingabire geen enkele kans op een eerlijk proces. De internationale gemeenschap moet in actie treden’, zegt Gloria Uwishema, de Nederlandse coördinator van Réseau international des femmes pour la Démocratie et la Paix, een internationale vrouwenorganisatie die Ingabire steunt. ‘In een Rwandese gevangenis loopt ze gevaar. Ze kan er worden vergiftigd, een ongeluk krijgen of een plotselinge hartaanval. Dan zal er internationaal een paar dagen protest zijn, maar daarna wordt het weer business as usual en kan het regime verder gaan.’

Vijftien jaar geleden liep de achtervolging van de inlichtingendiensten met een sisser af. We raakten ze kwijt waardoor we naar Ingabires nieuwe huis konden. Daar dronken we een glaasje zoete wijn en aten kaas uit Oost-Congo. We keken uit op het gerechtsgebouw, aan de overkant van het dal. Een gebouw dat Ingabire inmiddels vanbinnen beter kent dan vanbuiten. In augustus werd haar voorarrest weer verlengd.