‘Netanyahu is een complexe figuur in een complex land. En al drie decennia bepalend in de Israëlische politiek’

Interview

Is premier Netanyahu immuun voor omkoopschandalen, controverse en groeiende protesten?

‘Netanyahu is een complexe figuur in een complex land. En al drie decennia bepalend in de Israëlische politiek’

‘Netanyahu is een complexe figuur in een complex land. En al drie decennia bepalend in de Israëlische politiek’
‘Netanyahu is een complexe figuur in een complex land. En al drie decennia bepalend in de Israëlische politiek’

Ondanks de vele schandalen, zijn tanende populariteit, brute stijl, de controverse rond zijn figuur en protesten die al maanden aanhouden krijgt de Israëlische premier Netanyahu nog altijd steun van een deel van het kiespubliek. Hoe doet hij dat, de Israëlische politiek blijvend in de greep houden?

© Ammar Awad / Reuters

Een manifestant draagt een masker van Israëlisch eerste minister Bibi Netanyahu tijdens een protestmars tegen zijn beleid en beschuldigingen van corruptie

© Ammar Awad / Reuters

Update 3 november 2022

Hij deed het opnieuw. In de vijfde verkiezingen in amper vier jaar slaagde Benjamin Netanyahu erin een meerderheid te halen waardoor hij hoogstwaarschijnlijk opnieuw premier wordt van Israël. Deze keer moet hij wel regeren met de extreemrechtse partij onder leiding van de kolonist Itamar Ben-Gvir.

Naar aanleiding van aanhoudend protest tegen Netanyahu, hoofdzakelijk gedreven door omkoopschandalen, sprak MO* in 2020 met Haaretz-journalist en Netanyahu-biograaf Anshel Pfeffer.

Het voorbije weekend (op het moment van dit schrijven was dat eind augustus 2020, red.) trokken volgens de Israëlische media niet minder dan 20.000 mensen naar Netanyahu’s ambtswoning in de Balfourstraat. Met op hun protestborden tal van aantijgingen: een uiterst slecht management van de coronacrisis met catastrofale economische gevolgen, slecht financieel staatsbeheer, een gebrekkig veiligheidsbeleid.

Maar de corruptie- en omkoopschandalen waarvoor Netanyahu officieel is aangeklaagd vormen de hoofdreden om zijn ontslag te eisen. De premier zou goede banden onderhouden met een aantal belangrijke zakenlui en geprobeerd hebben om invloed uit te oefenen op een nieuwswebsite (zie ook kader verderop). Dat een premier die op die manier betrokken is bij rechtszaken, op de stoel blijft zitten, kan er bij velen niet in.

En toch doet hij het. Netanyahu, de langst zittende premier van Israël, weigert om zijn post te verlaten. Ondanks de vele schandalen, zijn tanende populariteit, zijn brute stijl en de controverse rond zijn figuur krijgt hij nog altijd steun van een deel van het kiespubliek. Hoe doet hij dat, de Israëlische politiek blijvend in de greep houden?

Haaretz-journalist Anshel Pfeffer ging met gelijkaardige vragen aan de slag en schreef meteen ook een biografie over de Israëlische premier: Bibi, het turbulente leven en de tijd van Benjamin Netanyahu.

Op de vraag hoe nieuw en betekenisvol de protesten in de Balfourstraat nu zijn, is Pfeffers antwoord dat de breuklijnen niet nieuw zijn. ‘Ook al zeggen sommigen dat de protesten nieuwe kloven door Israël trekken, ze bestonden al. Israël moest op anderhalf jaar tijd drie keer naar de stembus omdat de regeringsvormingen mislukten, dat zegt genoeg.’

‘De mensen die nu de straten op trekken, zien geen enkele politicus die ze nog kunnen vertrouwen.’

Twee jaar geleden, toen Pfeffers boek vers uitgepakt in de boekenwinkels lag, besloot de Israëlische justitie om een proces in te spannen tegen de Israëlische premier. Toen al trokken Israëlische burgers de straat op. Ze protesteerden wel bij een andere woning, die van de Israëlische procureur-generaal, met de eis om de premier daadwerkelijk aan te klagen. Wat vervolgens ook gebeurde.

In de voorbije twee jaar gingen de Israëli’s dus drie keer hun stem uitbrengen, met keer op keer een regeringsvorming die eindigde op een dood spoor. Dan eindelijk, in mei dit jaar, in volle coronacrisis, werd de 35-ste regering van Israël ingezworen. Benjamin Netanyahu ging zijn vijfde ambtstermijn als premier in. Benny Gantz van Blauw-Wit, zijn vroegere rivaal en nieuwe partner, werd minister van Defensie en neemt in november 2021 de fakkel over als premier.

Update 3 november 2022

Eind 2020 viel de eenheidsregering die Netanyahu nog maar in april 2020 met politiek rivaal Benny Gantz had gevormd. De daaropvolgende verkiezingen in maart 2021 resulteerden in een diverse coalitie met Naftali Bennett als premier. Maar die regering viel alweer in juni 2022 waardoor afgelopen weekend de vijfde verkiezingen in vier jaar tijd volgden.

‘Je kan de verkiezingsresultaten na die drie verkiezingen op verschillende manieren interpreteren, maar feit is dat geen enkele zijde won’, zegt Pfeffer. ‘Netanyahu won niet genoeg zetels voor een meerderheidscoalitie, waarmee hij nieuwe wetten had willen invoeren om hem te beschermen tegen gerechtelijke vervolging. En de oppositie slaagde er niet in om zich te verenigen en een alternatief te bieden.’

Rechtszaken tegen Benjamin Netanyahu: omkoping, fraude en vertrouwensbreuk

Er lopen op dit moment drie rechtszaken tegen premier Netanyahu. Die ontkent alle beschuldigingen en spreekt van een heksenjacht.

  1. Fraude en vertrouwensbreuk: de premier en zijn vrouw zouden rechtstreeks “cadeautjes” gekregen hebben van twee zakenmannen, Arnon Milchan (een Israëlische Hollywoodfilmproducent) en James Packer (een Australische miljardair);

  2. Fraude en vertrouwensbreuk bij contacten tussen Netanyahu en zakenman Arnon Mozes, aandeelhouder van de Yedioth Ahronoth-mediagroep. Ze zouden elkaar de hand boven het hoofd houden omwille van gedeelde belangen;

  3. Omkoping, fraude en vertrouwensbreuk met betrekking tot de nieuwswebsite Walla: er zou druk zijn uitgeoefend om onafhankelijke berichtgeving over Netanyahu te laten schrappen.

Toch is Netanyahu er niet in geslaagd om de Israëlische media te controleren, zegt journalist Anshel Pfeffer. ‘Hij heeft invloed op een aantal journalisten, maar Israël heeft sterke onafhankelijke media en journalisten die hem ter verantwoording roepen.’

‘Mensen vergelijken Netanyahu soms met de Turkse president Erdoğan,’ zegt Pfeffer, ‘maar Netanyahu heeft wel nog geen journalisten achter de tralies gezet. Ik zou hem eerder vergelijken met de gewezen Italiaanse premier Berlusconi of de Hongaarse premier Viktor Orbán, die trouwens beiden meer succes boekten.’

Veel protest, maar ‘nog geen verandering’

Cynisch genoeg was het exact anticorruptie waarmee Benny Gantz naar de kiezer trok met zijn partij Blauw-Wit, die intussen overigens uiteenviel. Net dat, zegt Anshel Pfeffer, is de aanleiding van velen om het vel van Netanyahu te eisen.

‘Deze Balfourprotesten richten zich in de eerste plaats tegen Netanyahu, maar ze worden gevoed door het feit dat de demonstranten geen enkele politicus zien die ze nog kunnen vertrouwen. De mensen die nu de straten op trekken, hadden gehoopt dat Benny Gantz de strijd zou aanbinden met Netanyahu. Maar nu Gantz’ Blauw-Wit in een coalitie met een corrupte premier zit, die schandaal na schandaal over zich heen riep, heerst het gevoel dat de straten die strijd moeten verderzetten.’

‘Wat de omvang en duur van de protesten betreft: in 2011 kende Israël grotere protesten, toen mensen gedurende een aantal maanden een andere economische politieke koers eisten. De Balfourprotesten van vandaag zijn belangrijk maar ze leiden — nog niet — tot verandering.’

Wat deze protesten wel tonen, vindt Pfeffer, is de bereidheid van een grote groep Israëli’s om elke week de straat op te trekken. ‘Dat vertelt ons misschien iets over de toekomst. Mensen zullen niet aanvaarden dat Netanyahu ontsnapt aan zijn proces. Ook al wringt hij zich in bochten om zich uit het proces te wurmen, de demonstranten zeggen duidelijk: “We zullen er in de toekomst ook nog zijn, zelfs al slaag je erin om wetten naar je hand te zetten”.’

Netanyahu wordt ook aangewreven dat zijn crisisbeleid tijdens corona faliekant gefaald heeft. Terecht?

Anshel Pfeffer: Zijn de Belgen zo gelukkig met hoe hun regering de crisis heeft aangepakt? Zoveel regeringen worstelen hiermee. Je kan niet om de coronacrisis heen. Die raakt veel mensen, dus natuurlijk komt dat op de protestborden terecht. En dus raakt ze ook aan Netanyahu’s populariteit, zo tonen de peilingen.

Het is nog te vroeg om te weten of er onder de demonstranten ook een groeiend aantal mensen zijn die direct getroffen werden door de coronacrisis. Het zou een grote zorg voor Netanyahu zijn als twee anti-sentimenten aan elkaar zouden worden verbonden: anticorruptiegevoelens en de woede omwille van een falend coronabeleid. Dat zou de groep proteststemmen tegen Netanyahu exponentieel vergroten.

Bibi, een andere kijk op Israël

Netanyahu is geen onbesproken figuur, de Israëlische media schrijven pagina’s vol over hem. Wat deed u beslissen om toch nog een biografie over Netanyahu te schrijven?

Anshel Pfeffer: Hij is een complexe figuur in een complex land. En hij is nu al drie decennia een bepalende figuur in de Israëlische politiek, met bovendien een grote internationale bekendheid.

Ik vond zijn biografie een prima gelegenheid om het ook eens op een andere manier over de geschiedenis van Israël te hebben. Vaak vertrekken historische boeken over Israël van de centrumlinkse personen die de zionistische beweging controleerden, of van de oorspronkelijke leiders van Israël. David Ben Goerion, Golda Meir. Het lijkt alsof dit verhaal hét hermetische verhaal van Israël is.

Toch was er in de zionistische beweging een rechtse vleugel, die lang een outsiderpositie bekleedde. Die positie veranderde in 1977, toen de (rechts-conversatieve en zionistische, red.) Likoed-partij, die vier jaar eerder door Menachim Begin en Ariel Sharon was opgericht, de verkiezingen won. Daarna ging het bergaf voor links en intussen is de rechterzijde al lang aan de macht.

Toch wordt de geschiedenis van Israël nog altijd vanuit dat linkse perspectief verteld. Netanyahu is niet de eerste Likoed-premier, drie anderen gingen hem voor. Maar hij is zeker de invloedrijkste. Hij en zijn familie waren al aan zet nog voor Likoed aan de macht kwam.

Exact die minder bekende geschiedenis van Israël, bekeken vanuit een ander oogpunt, wilde ik naar voren schuiven.

U zegt dat we Netanyahu moeten zien als diegene die ‘de overwinning belichaamt van de underdogs in de zionistische beweging’. Dus daar gaat het over?

Anshel Pfeffer: Er zijn drie fasen in de zionistische beweging. De eerste fase was die van Theodor Herzl en bondgenoten. De zionisten van de 19de eeuw waren de diplomaten die bij westerse leiders gingen lobbyen voor een Joodse staat.

Na twintig, dertig jaar verloren zij hun leiderschap aan activisten zoals David Ben Goerion, die het zionistisch idee in de praktijk brachten. Zij kwamen naar hier, bouwden kibboetsen, trokken een industrie op gang, bouwden veiligheidsdiensten en legers op.

‘Netanyahu is een seculiere man, maar heeft toch een manier gevonden om ook de religieuze zionisten aan te spreken.’

Deze tweede periode van het zionisme had een socialistische grondslag, maar het was een pragmatisch socialisme. Het socialisme leverde immers de beste modellen om een nieuwe staat op te bouwen, met collectieve arbeid, gedegen onderwijs en gezondheidszorg.

In 1977 begon de derde fase, waar we vandaag in zitten. Toen Likoed aan de macht kwam, zette de partij nationalisme centraal binnen het zionisme. Netanyahu werd de huisideoloog van het nationalistisch zionisme.

Hij is een seculiere man, maar heeft toch een manier gevonden om ook de religieuze zionisten aan te spreken. Zelfs de orthodoxe Israëliërs die niet eens zo zionistisch zijn, bereikte hij, door een tegenelite op te richten, tegen het bestaande zionistische, centrumlinkse establishment.

Netanyahu verankerde de kloof die al veertig jaar door de Israëlische samenleving loopt. Hij is erin geslaagd om nationalisten en religieuzen die vroeger bereid waren om partnerschappen aan te gaan met centrumlinks, binnen te halen bij de rechterzijde.

Coalitie van kwaadheid en wrok

Wat is het geheim van Netanyahu?

Anshel Pfeffer: De sleutel voor zijn politieke succes ligt vooral in de manier waarop hij coalities vormt. Hij is niet het soort coalitiebouwer dat vriendschappen en banden smeedt en mensen doet samenwerken. Hij is een coalitiebouwer die banden smeedt op basis van de woede en het ongenoegen, dingen die hij zeer goed kan detecteren bij mensen en groepen.

Zijn coalitiepartners blijven bij elkaar omdat ze zich zien als een noodalliantie tegen het vroegere socialisme, tegen de vroegere elites. Netanyahu’s coalitie is dus geen “blije of gelukkige coalitie” maar een van kwaadheid en wrok.

‘Hij neemt geen gas terug tussen de verkiezingen, wat het extreem moeilijk maakt om tegen hem op te boksen.’

Is dat ook de tactiek om nog aanhang te vinden bij de Israëlische bevolking, ondanks de vele aantijgingen tegen hem?

Anshel Pfeffer: Bij een deel van de Israëlische bevolking leeft inderdaad veel misnoegen over de oude elites. Hij heeft die mensen uit heel veel verschillende groepen samengebracht. Dat geeft hem veel marge. Zijn coalitie mag dan kleiner zijn dan die van de linkse kant van het spectrum, hij slaagt erin samenhang te behouden. De oppositiepartijen slagen er niet eens in om een coalitie te vormen.

Netanyahu’s positie is zeker niet stabiel. Hij zit wel degelijk in een gerechtelijke procedure omwille van het omkoopschandaal en moet in januari opnieuw voor de rechter verschijnen. Politiek is hij niet volledig aan zet, want Benny Gantz en zijn partij Blauw-Wit hebben een deel van de regeringstouwtjes in handen. Maar tegelijk heeft hij ook geen sterke rivaal meer, nu zijn oude rivaal Benny Gantz zijn regeringspartner is geworden.

Hoe sterk staat huidig politieke partner Benny Gantz in zijn schoenen?

Anshel Pfeffer: Benny Gantz werd beschouwd als de man die in staat zou zijn om een alternatieve coalitie op poten te zetten. Maar hij kon niet op tegen de sterke en ongenadige campagneleider die Netanyahu is.

Netanyahu voert het hele jaar door campagne, in tegenstelling tot zijn tegenstanders die campagnevoeren en verkiezingen niet leuk vinden. Hij is zeer getalenteerd, ervaren en onvermoeibaar. Hij neemt geen gas terug tussen de verkiezingen, wat het extreem moeilijk maakt om tegen hem op te boksen.

Benny Gantz kwam pas twee jaar geleden op het politieke veld. Als legergeneraal was hij het gewend dat mensen naar hem luisterden, hij had geen ervaring met het winnen van harten. Gantz heeft ook niet dat meedogenloze van Netanyahu, die hem bestookte met lastercampagnes voor de verkiezingen. Gantz dacht dat hij, in het licht van de coronacrisis, geen andere keuze had dan samenwerken met zijn politieke vijand. Zo is Netanyahu niet: hij maakt geen compromissen.

Banden met de VS

Netanyahu is een kind van Amerika, zegt u. Haalde hij daar de mosterd voor zijn politieke carrière?

Anshel Pfeffer: Hij bracht zijn tienerjaren door in de Verenigde Staten, en studeerde in zijn twintigerjaren aan het bijzonder prestigieuze MIT (Massachusetts Insitute of Technology, red.) van Harvard. In zijn dertiger jaren was hij als diplomaat in Washington en New York gevestigd.

Toen hij in 1978 terugkeerde naar Israël om deel uit te gaan maken van Likoed en de Israëlische politiek, bracht hij zijn expertise mee en voerde hij vernieuwing in. Hij introduceerde nieuwe campagnetechnieken door televisiepolitiek in te voeren, door de media te bespelen. Hij maakte politiek sexy. Dat was nieuw in Israël, zowel voor links als rechts.

Wat zou een verkiezingsnederlaag van Donald Trump betekenen voor Benjamin Netanyahu?

Anshel Pfeffer: Toen Trump in 2017 president werd, was Netanyahu de enige politieke leider die hem kende en die Trump had ontmoet toen hij nog een jonge zakenman was. Ze waren geen echte vrienden, maar deelden wel een kennissenkring. Dat had voordelen. Netanyahu hing zijn tweede campagne ook op aan zijn banden met Trump, met foto’s van hen terwijl ze elkaar de hand schudden.

Bij vorige Amerikaanse regeringen zagen we dat Netanyahu geen al te beste relaties had met de democraten. Hij had een zeer slechte relatie met Bill Clinton en met Barack Obama. Bij Obama kon hij de Israëliërs er nog van overtuigen dat die anti-Israël was. Obama maakte vervolgens de fout om Israël niet te bezoeken toen hij naar het Midden-Oosten kwam. Dat deed hij pas in zijn tweede ambtstermijn.

Bill Clinton lag daarentegen wel goed bij het Israëlische publiek. Hij bezocht het land vaak en had goede banden met Yitzhak Rabin en Shimon Peres (twee voormalige premiers van Israël, red.). Voor de Israëli’s was hij een bevriend president, en Netanyahu had daar geen grip op.

‘De toekomst hangt af van wie de volgende leiders van de Palestijnen en de Israëli’s zullen zijn.’

Ik denk dat het voor Netanyahu heel moeilijk zal zijn om bijvoorbeeld Joe Biden, neer te poten als anti-Israël, als die wint, omdat hij altijd pro-Israël is geweest. Dat geldt ook voor zijn running mate Kamala Harris; haar man is Joods. Maar het is afwachten tot november.

En wat als Trump de verkiezingen eind dit jaar wint?

Anshel Pfeffer: Dan zal dat een enorme boost voor Netanyahu zijn. Maar first things first.

Het zou Israël noch de Palestijnen meer stabiliteit brengen. Trump is geen vredesonderhandelaar.

Anshel Pfeffer: Hij heeft net een vredesakkoord met de Verenigde Arabische Emiraten op poten gezet.

Is dat akkoord dan zo betekenisvol? Het wordt door critici afgedaan als onbenullig.

Anshel Pfeffer: Ik denk dat het belangrijk is. Gedurende de laatste vijftig jaar zei iedereen dat Israël een compromis moest vinden met de Palestijnen, om vrede te sluiten met de hele Arabische wereld. Nu zien we dat het eerste Arabische land, klein maar machtig, diplomatieke relaties wil aanbinden met Israël zonder voorwaarden in het voordeel van de Palestijnen. Dat levert Netanyahu alweer punten op.

Met Netanyahu aan de macht is een vredesoplossing met de Palestijnen uitgesloten. Wat moet er volgens u veranderen in de Israëlische politiek om tot een akkoord met de Palestijnen te komen?

Anshel Pfeffer: Er moeten aan beide zijden andere leiders komen. Aan de Palestijnse kant heb je een 84-jarige president die niet echt populair is, die geen controle heeft over Gaza en slechts beperkte macht over de Westelijke Jordaanoever. Hij heeft weinig bewegingsruimte en onderhandelingsmarge. Netanyahu is niet geïnteresseerd in een akkoord, hij wil de status quo behouden. En hij voelt nauwelijks druk van buitenaf om vrede te sluiten met de Palestijnen.

Onder Netanyahu en Abbas (Mahmoud, de Palestijnse president, red.) zal er dus niets veranderen. De toekomst hangt af van wie de volgende leiders van de Palestijnen en de Israëli’s zullen zijn, en of ze in staat zullen zijn om in de eerste plaats consensus in eigen rangen te vinden.

De prioriteit van Netanyahu’s opvolger zal overigens niet liggen bij een vredesakkoord met de Palestijnen maar bij het vormen van een stabiele regeringscoalitie. En de Palestijnen moeten in de eerste plaats tot een eenheidsregering komen, nog zo’n enorme uitdaging.