'De Paus is een betere leider dan gelijk welke president in Afrika'

Alphonse Muambi is auteur, publicist en lobbyist uit DR Congo, woonachtig in Den Haag. In 2006 en november 2011 trad hij namens Nederland op als internationale verkiezingswaarnemer in Congo. Muambi is consultant met betrekking tot de Grote Meren en neemt deel aan (inter)nationale fora over Afrika, globaliseringsvraagstukken, strategische grondstoffen en ontwikkelingssamenwerking. Op 7 juni was hij de openingspreker op TEDx Ghent.

U zegt dat verkiezingen in Afrika dodelijker zijn dan HIV. Ik dacht dat verkeersongevallen doodsoorzaak nummer één waren.

Alphonse Muambi: In 2016 zullen liefst 36 Afrikaanse landen verkiezingen organiseren. Zet die in godsnaam op de lijst van Afrikaanse ziekten. Je hoeft toch geen specialist te zijn om te zien dat verkiezingen in Afrika dood en verderf zaaien? In 2008 verloor oppositiekandidaat Morgan Tsvangirai zijn vrouw in een auto-ongeluk. Massa’s landgenoten zijn toen naar Zuid-Afrika gevlucht, waar ze gemolesteerd werden of zelfs vermoord. Zijn er ooit zo massaal mensen gestorven aan aids als bij verkiezingen? En wat brengt het op, die doden op het Tahrirplein? Al-Sisi aan de macht! De mensen op Tahrir zijn voor niets gestorven.

U bent onder de indruk van de Nederlandse monarchie. U looft ook de president van China en de Paus. Alleen Kim Jong-un van Noord-Korea ontbreekt in uw rijtje.

Alphonse Muambi: Ik weet niet of de president van Noord-Korea ooit ontvangen is in Brussel, Parijs of Amsterdam, maar de president van China wordt wel overal als god ontvangen. Mugabe is tussen aanhalingstekens democratisch verkozen, maar is niet welkom in Europa. Wie is dan de beste leider? Mugabe of de paus die weliswaar via wat rook wordt verkozen, maar voor wie iedereen toch buigt. De paus heeft meer legitimiteit dan gelijk welke verkozen leider. Anders was Obama niet bij hem op visite geweest.

Democratie moet meer zijn dan procedures.

U bekritiseert procedurele democratie. Als men in Afrika maar de regeltjes van de stembusgang respecteert, is voor ons daarmee de kous af.

Alphonse Muambi: Precies. Democratie moet meer zijn dan procedures. Wat betekent dat mensen zich laten leiden door patronen en structuren waarmee ze vertrouwd zijn. Laat mij een simpel voorbeeld geven: het huwelijk in Afrika. Een man trouwt met een vrouw. Zij gaan vooraf naar elkaars ouders toe. In feite zijn het families die met elkaar trouwen. Niet louter twee individuen. Want stel dat die twee gewoon naar het gemeentehuis gaan en de families buiten spel zetten. Ze trouwen. Ze hebben een papiertje. Zo’n huwelijk kan misschien in Europa gelden, maar in Afrika niet. Het hele proces is het huwelijk. Niet alleen dat ene moment in de kerk of in het gemeentehuis.

Ik ken evenveel Congolezen die niet mochten trouwen, omdat de families niet akkoord waren met hun partnerkeuze, en het toch deden. Dat is ook Afrika! 

Alphonse Muambi: Klopt. Ik ben ook gehuwd met een Europese vrouw. Ik geef dit voorbeeld alleen om aan te geven dat modellen verschillen en je moet trachten een plek te geven aan traditie. Dat is de kern van mijn boodschap. Binnen de democratie moet je een plek geven aan traditionele manieren.

Concreet? Uit uw TEDx-speech onthoud ik twee voorstellen. ‘Geef regionale leiders om beurt de macht over een land’. ‘Grijp terug naar de democratie van het dorp, die een soort constitutionele monarchie is’. Ik vind dat een gevaarlijk discours.

Alphonse Muambi: Wat nu bestaat, is nog veel gevaarlijker. Wat men nu doet in Afrika, is eenrichtingsverkeer: modellen kopiëren uit het Westen. Die werken niet. Ofwel: die werken averechts. Meester Obama, Meester Van Rompuy, kijk we hebben verkiezingen gehouden, we hebben de mensenrechten gerespecteerd, hebben een vrije pers, dus we hebben democratie. Maar de vertikale democratie, het contact tussen de lokale Afrikaanse politiek en de bevolking, is er niet.

Het ontbreekt Afrikaanse verkiezingen aan inhoud. Hoe gaat het met onze scholen? Met de pensioenen? Met eten? Hoe vergaat het de landbouw? Justitie?

Dat contact is slechts kortstondig, gedurende de verkiezingen en beperkt zich tot het kopen van stemmen. Of wat ik noem, de verkiezing van sigaretten, bier en bonen. Wie het meeste geeft, krijgt de meeste stemmen. Het ontbreekt Afrikaanse verkiezingen aan inhoud. Hoe gaat het met onze scholen? Met de pensioenen? Met eten? Hoe vergaat het de landbouw? Justitie?

In plaats van inhoud te zoeken, nemen wij gewoon modellen over uit het Westen. Een stom voorbeeld. Kijk naar de rechters in heel wat Engelstalige landen. Je ziet ze vaak zitten met een pruik op. Vind je dat niet belachelijk?

Het ziet er inderdaad niet uit, zo’n pruik met pijpenkrullen.

Alphonse Muambi: Wat spreekt daaruit? Onze domheid. De domheid van de Afrikanen. Wij nemen dingen over uit een andere cultuur, maar wat zegt dat? Ik kom een rechtszaal binnen en vooraan zit iemand met een pruik. Bovendien is het veel te warm voor zoiets. Kan jij me uitleggen waarom?

Iets heel anders is de palabre in een dorp.  Dan komt de chef toe in zijn traditionele kostuum. Hij heeft een stok in zijn hand. Elke man of vrouw in het dorp weet wat dat betekent.

Welke boodschap hebben jongeren in steden aan een palaverboom en een spreekstok? Zij maken nu al het merendeel uit van de Afrikaanse bevolking, toch?

Alphonse Muambi: De spreekstok waar je aan refereert kan beter werken dan het nep blonde haar van die zwarte rechter in Afrika. De palaverboom is een filosofie waarbij consensus belangrijk is. Er is geen plek voor meerderheid of minderheid. Iedereen legt zich uiteindelijk neer bij de maatschappelijke belangen.

Ik zeg niet dat alle tradities goed zijn. Ik zeg gewoon dat je inspiratie moet zoeken in zaken uit je directe omgeving. Democratie uitvinden op grond van wie men is, op grond van eigen gewoontes kan nooit gevaarlijker zijn dan de conflictueuze “democratie” die uit het Westen wordt geïmporteerd.

Traditie wordt heruitgevonden in functie van het heden. Kadhafi wilde met zijn steun aan zogenaamde traditionele leiders vooral zijn bevolking onder de knoet houden.

Alphonse Muambi: Het Libië van Kadhafi was veel beter dan het ‘democratische’ Libië van nu! Niet dat ik voor Kadhafi ben maar ik heb liever zijn regime dan deze democratische chaos. Het Westen heeft geen visitekaartje wat betreft export van democratie, niet in Afrika, niet elders. Dat kan maar één doel dienen, denk ik dan. Chaos zaaien.

U maakt nochtans deel uit van het systeem. In 2006 en 2011 trok u als Nederlands verkiezingswaarnemer naar Congo. U werd betaald om de westerse democratie in Afrika te ondersteunen.

Alphonse Muambi: (Lacht). U heeft hartstikke gelijk. Dat iemand naar de kerk gaat, belemmert hem evenwel niet zich af te vragen of god wel bestaat. Misschien was ik naïef of had ik te hoge verwachtingen. Ik heb mijn verwachtingen bijgesteld na de Congolese verkiezingen.

Toen ik nog student was in Congo, had ik nochtans mee betoogd tegen het regime van Mobutu. Vrienden van mij zijn doodgeschoten door Mobutu’s soldaten. Ik ben gevlucht. Ik geloofde in democratie. Toen de Muur van Berlijn viel, toen Mobutu stierf, dacht ik telkens dat er eindelijk democratie zou komen in Congo. Niet dus.

‘Het Westen financiert verkiezingen om de macht in Afrika af te kopen.’

Moet het Westen stoppen met sponsoren van verkiezingen in Afrika?

Alphonse Muambi: De vraag moet zijn: wat is het resultaat van gesponsorde verkiezingen? In 2006 heeft het Westen een half miljard dollar betaald voor de Congolese verkiezingen, maar wat hebben die opgebracht?  Als wij op die vraag een positief antwoord hebben, dan kunnen wij gewoon doorgaan. Ik vrees van niet.

Het Westen financiert verkiezingen niet omdat het democratie wil, maar wel om de macht in Afrika af te kopen. Om invloed te hebben op politici. Soms ook sturen we geen waarnemers, zoals in Rwanda, om onze betrekkingen met president Kagame niet in gevaar te brengen.

Wij kopen niet alleen invloed via verkiezingen, maar ook via het geven van budgetsteun. Sommige staten krijgen vijftig procent van hun overheidsbegroting gesponsord door het Westen.

Heel wat landen – Rwanda, Congo, Angola - weigeren westerse steun, omdat andere sponsors klaar staan met vers geld. Het Chinese model van ‘ontwikkeling zonder democratie’ geeft autoritaire regimes ook een moreel steuntje in de rug.

Alphonse Muambi: Als ik zeg dat westerse democratie niet van toepassing is op Afrika, bedoel ik niet dat Afrika moet afkijken van China. Ik pleit gewoon voor meer onafhankelijkheid om zichzelf te herontdekken en te ontwikkelen.

Afrikaanse politici ontbreekt het aan visie. Sommigen willen de poen pakken van China, snel rijk worden en hun land volbouwen. De politiek wordt geregeerd door een kleine kliek die dan nog in verbinding staat met Westerse leiders. Zij zijn solidair met elkaar. Drinken dezelfde champagne en sturen elkaar koffers met geld als er verkiezingen zijn.

Verandering moet van het volk komen, van de vele intellectuelen die Afrika rijk is. Alleen staan volkeren niet in verbinding. We kennen elkaar onvoldoende.  Afrikanen denken dat alle Europeanen boeven zijn die grondstoffen komen pikken en Europeanen zien Afrikanen vooral als asielzoekers! Hopelijk komt hierin ooit verandering.