‘Racisme zit ook weggemoffeld in wat je mag eten of dragen en wie je mag liefhebben’

Hengameh Yaghoobifarah, auteur van debuutroman Ministerie van dromen, wil geen kind op deze verprutste wereld zetten. De Duitse auteur met een Iraanse migratieachtergrond groeide op in een klein dorp met de latente dreiging van extreemrechts. Een gesprek over de betekenis van de Duitse heimat en beticht worden van haatspraak.

Ik ontmoet Hengameh Yaghoobifarah in de lobby van een Antwerps hotel, een dag na de boekvoorstelling in boekhandel De Groene Waterman. De ochtend dampt de meinacht nog uit.

De vroege ontmoeting met koffie is te danken aan Yaghoobifarah’s drukke agenda. Na een korte passage in Antwerpen reist de auteur alweer door naar Amsterdam om er als writer in residence aan een nieuw boek te schrijven.

De dertigjarige auteur doet hier bij het grote publiek (nog) geen bellen rinkelen, maar in eigen land is Yaghoobifarah geen kleine naam. Hun* boek werd in Duitsland goed ontvangen en werd ook door het gerenommeerde Der Spiegel sterk aangeprezen.

(*Yaghoobifarah identificeert zich als non-binair, als man noch als vrouw dus, en verkiest de genderneutrale voornaamwoorden die/hen/hun.)

Yaghoobifara is ook bekend van hun columns in de Duitse krant Die Tageszeitung. Hun stukken doen vaak stof opwaaien door de directe, niets verhullende taal waarmee de auteur onderwerpen als institutioneel geweld en racisme, genderidentiteit en -normen in de lucht gooit. Het zijn onderwerpen die ook in Yaghoobifarah’s debuutroman Ministerie van dromen terugkomen.

Yaghoobifarah’s romanpersonages bewegen in een context van uitsluiting in het Duitse vaderland, woede daarover, racisme en politiegeweld. Het racistisch geweld en het nazisme hebben Duitsland nooit verlaten, zegt Yaghoobifarah die ook de nalatigheid van de politiediensten aanraakt. Dit boek gaat ook over schuldig verzuim van een land tegenover zijn burgers die het niet tot zijn heimat rekent.

Niet autobiografisch

In het boek rijdt de zus van hoofdpersonage Nasrin, of kort Nas, zich te pletter tegen een boom. Een ongeluk volgens de politie, niet zo volgens Nas die op zoek gaat naar de waarheid.

Het hoofdpersonage is net als Yaghoobifarah queer, heeft ook een Iraanse achtergrond en een maatje meer, en de politieke context is die van een neonazistische grimmigheid die zo uit de columns van de auteur geplukt lijkt te zijn.

Toch is het boek niet autobiografisch, zegt Yaghoobifarah. ‘Die gelijkenissen tussen het hoofdpersonage en mij zijn er, maar ze spelen een oppervlakkige rol. Je moet ook weten dat ik dit boek niet als politiek pamflet schreef. Ik schreef het omdat ik me wilde buigen over wat het is om als queer de klok te zien tikken en hoe die biologische klok zich verhoudt tot de vraag of je ooit kinderen zal hebben.’

‘De vraag die ik stel is trouwens niet of queers verondersteld worden om kinderen te krijgen maar of een vrouw verondersteld wordt om moeder te worden’, aldus Yaghoobifarah. ‘Moest je het willen weten: zelf neem ik volgende maand een hond. Dat vind ik genoeg verantwoordelijkheid op mijn dertigste. Ik wil mijn kind niet op deze verprutste wereld zetten.’

Neonazisme in het vaderland

Yaghoobifarah’s hoofdpersonage Nas is 45, een leeftijd waarop de biologische klok voorbij het moederschap is getikt. En dus krijgt de lezer flashbacks naar de culturele en politieke achtergrond van het Duitsland van de jaren ‘90. Jaren waarin het eengeworden Duitsland kampt met een stevige identiteitscrisis.

Yaghoobifarah weeft nazistische aanslagen en pogroms uit die tijd maar ook uit het recentere verleden van Duitsland doorheen het boek. Zo verwijst Nush, de in onduidelijke omstandigheden gestorven zus van hoofdpersonage Nas, in een brief naar de ‘pogroms in Chemnitz’.

Yaghoobifarah spreekt bewust over pogroms, als antwoord op politici die het racistisch geweld onder de mat probeerden te vegen.

In 2018 leidde een steekpartij door migranten in Chemnitz, een stad in deelstaat Saksen, tot gewelddadige antimigratiedemonstraties van aanhangers van extreemrechts en het hooliganisme. Ook “gewone” burgers namen deel.

Yaghoobifarah spreekt bewust over pogroms, als antwoord op politici die het racistisch geweld onder de mat probeerden te vegen. Zo weigerde de toenmalige minister-president van Saksen om het over pogroms te hebben, een zoveelste poging tot normalisering, aldus Yaghoobifarah.

Opgroeien met extreemrechts

Yaghoobifarah groeide zelf op in Tangstedt, een dorp nabij Hamburg, in een buurt waar ook neonazi’s woonden. ‘We keken thuis geen journaal in de jaren ‘90 en persoonlijk voelde ik me nooit echt bedreigd, wellicht omdat ik een witte huid heb. Mijn directe buurman was een uitgesproken nazi, maar hij was mijn buur, dus we lieten elkaar met rust.’

‘Maar onze voordeur werd wel beklad met racistische graffiti. Ik moet toen 12 geweest zijn. De latente dreiging van extreemrechts maakte dus wel deel uit van mijn opgroeien.’

Yaghoobifarah verwijst in hun boek ook naar de jaren 2000 waarin de NSU-moorden plaatsvonden. De Duitse extreemrechtse terreurcel NSU of National Socialist Underground vermoordde 10 mensen, voornamelijk mensen met een migratieachtergrond. De NSU zat ook achter twee bomaanslagen en een aantal bankroven tussen 2000 en 2007.

Maar, zegt Yaghoobifarah, de autoriteiten bleven doof voor de stelling dat de daders zich in extreemrechtse hoek bevonden. ‘Meer dan tien jaar lang ondernamen politiek en politie niets. De moorden werden in de schoenen geschoven van de Koerdische maffia.’

Pas in 2011 bracht onderzoek aan het licht dat er een terreurgroep als de NSU bestond. Het duurde tot 2018 voor een van de drie verdachten berecht werd in een van de meest spraakmakende rechtszaken in de recente geschiedenis van Duitsland.

Legitimatie racisme

Anno 2022 heeft de Duitse regering zeker meer aandacht voor de gevaren van het neonazisme en extreemrechtse krachten, zegt Yaghoobifarah. Maar het blijft te weinig, vindt de auteur, die ook wijst op de niet te onderschatten invloed van het politieke rechts-populisme in Duitsland.

‘Politieke partijen als de AFD (Duitse rechtspopulistische partij, red.), die na 2015 een electorale opmars kende, zorgen voor de legitimatie van racisme. Herinner je je de aanrandingen op nieuwjaarsavond 2015 in Keulen? Die beelden gingen de hele wereld rond, werden gretig gebruikt door rechtse populisten, wat hen electoraal geen windeieren legde.’

De auteur staat behoorlijk wantrouwig tegenover de Duitse politie, haalt daarvoor onderzoeken aan naar extreemrechts gedachtegoed onder de Duitse veiligheidsdiensten. Een rapport van het Duitse ministerie van Binnenlandse Zaken wees uit dat 327 werknemers van de Duitse veiligheidsdiensten te linken zijn aan extreemrechtse netwerken en hooliganisme. 30 mensen worden verdacht of rechtstreeks gelinkt aan de Reichsburger-beweging, waarvan de leden de autoriteit van de staat verwerpen.

‘Honderden gewelddadige en gezochte neonazi’s blijven ondergedoken en onvindbaar. Hoe kan dat?’

‘Bovendien blijven honderden gewelddadige en gezochte neonazi’s ondergedoken en onvindbaar. Hoe kan dat? En wat zegt dat over de wapenomloop van politie en leger naar extreemrechtse figuren en bewegingen?’

Het extreemrechtse gevaar bestaat wel degelijk, en dus laat het Yaghoobifarah niet los. ‘Zelf heb ik een witte huid maar ik ben uiteraard solidair met mensen met een donkere huidskleur en iedereen die uit de meerderheidsgroep valt. Ik verzet me absoluut tegen extreemrechts, weiger in een samenleving te leven waar nazi’s de macht hebben om op welke manier dan ook geweld uit te oefenen tegenover zwarte mensen, migranten, daklozen, de lhbti+-gemeenschap…’

De regels van de Heimat

Samen met de Duitse auteur Fatma Aydemir gaf Yaghoobifarah de essaybundel Eure Heimat is unser Albtraum uit. Die bundel, te vertalen als ‘Jouw thuisland is onze nachtmerrie’ omvat 14 essays van diverse auteurs over het concept “heimat”. De logische reactie op het Duitse ministerie “van Heimat” dat in 2018 in het leven werd geroepen?

‘Niet rechtstreeks’, zegt Yaghoobifarah. ‘Fatma en ik waren al langer aan het praten om een bloemlezing te brengen over het thuisgevoel van ons, de tweedegeneratiekinderen in Duitsland. We stellen de vraag wat het concept heimat betekent voor minderheidsgroepen. En hoe onze generatie aan de Duitse grond kleeft maar tegelijk te horen krijgt dat ze niet Duits kan zijn.’

‘Racisme gaat ook over hoe het voelt dat je vrijheid wordt begrensd als je de meerderheid niet volgt.’

Zelf schreef Yaghoobifarah een bijdrage met als titel Looks. In het essay gaat hun dieper in op de confrontatie met het staren, bijvoorbeeld wanneer Yaghoobifarah kleding aandoet die volgens de norm te strak zou zijn voor dat maatje meer.

‘We wilden het niet enkel hebben over racisme in de meest uitgesproken vorm. Maar over hoe het voelt dat je vrijheid wordt begrensd als je de meerderheid niet volgt. Hoe racisme ook is weggemoffeld in wat je wel of niet mag eten, welke kleren je wel of niet mag dragen, welke liefde wel of niet mag… Eten, liefde, cultuur zijn doordrenkt met discriminatie en uitsluiting zonder dat we dat zien.’

Zo is er ook de bijdrage Food van de Koreaans-Oostenrijkse schrijfster Vina Yun die terugblikt naar de tijd waarin Aziatisch eten nog geen hype was. ‘Sinds de uitbraak van de fermentatiehype is Koreaans eten hip, ook in Oostenrijk. Maar het was lang anders’, zegt Yaghoobifarah. Het land van de wienerschnitzel beschouwde het “raar geurende” Koreaanse eten en eten met stokjes in plaats van met mes en vork als inferieur.

Stigmatisering van de eetcultuur geldt niet alleen voor Aziatisch eten, zegt Yaghoobifarah. ‘Veel migranten hebben ook het stigma dat ze naar knoflook zouden ruiken. Om maar iets te zeggen.’

Beticht van haatspraak

Yaghoobifarah geldt als iemand met een scherpe pen wiens columns van tijd tot tijd flink beroeren. Hun column over het afschaffen van de politie, in navolging van de politie-abolitiebeweging in Minneapolis na de moord op George Floyd, leidde tot hevige reacties.

Zo riep de vorige minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer van de christendemocratische partij CSU op om Yaghoobifarah te laten dagvaarden. Seehofer bestempelde passages van de column met de titel “All cops are berufsunfähig” namelijk als haatspraak.

De titel deed stof opwaaien. “Berufsunfähig” betekent in de Duitse taal: ‘met een beperking’, waardoor de auteur een link lijkt te leggen van politiemensen naar mensen met een beperking.

‘Ik bedoelde met “berufsunfähig”: “niet geschikt om te werken”’, legt Yaghoobifarah uit. ‘In mijn column maakte ik een absurde denkoefening: de vraag wat er zou gebeuren als je de politie afschaft maar het kapitalisme niet. Wat gebeurt dan met al die politiemensen die, om te overleven in een kapitalistisch systeem, een nieuwe job nodig hebben?

In mijn column ga ik de lijst van jobs door om tot de conclusie te komen dat de enige plek waar ze kunnen werken een containerpark is. Ze zijn dan omgeven door vuilnis, een bevredigende context want bij hun eigen soort. Daar kwam het schandaal vandaan.’

‘Dit is satire, dit is wat ik doe: ik gebruik een literaire vorm om kritiek te geven. Maar dat valt blijkbaar niet onder vrijheid van meningsuiting.’

‘Ik gebruik een literaire vorm om kritiek te geven. Maar dat valt blijkbaar niet onder vrijheid van meningsuiting.’

Yaghoobifarah vertelt dat hun tekst 150 keer aan de politie werd gerapporteerd. ‘Dat was op een moment dat er in Duitsland best wel problemen waren met politiebrutaliteit. Drie jaar later krijg ik nog altijd doodsbedreigingen.’

‘Om je een idee te geven over de hitte van het debat: normaal duren die schandalen niet langer dan een week. Dit duurde drie volle weken, vooral nadat Seehofer er was opgesprongen, terwijl hij verdomd goed wist dat dit geen misdrijf was.’

Nieuwe coalitie stelt teleur

Sinds december 2021 verving een nieuw kabinet 16 jaar Merkel. Het coalitieverdrag van de nieuwe regering werd als echt progressief beschouwd.

Acht maanden later tonen peilingen aan dat de populariteit van de Duitse bondskanselier Olaf Scholz van de SPD, de sociaaldemocratische partij van Duitsland, historisch laag is. ‘Voor mij is Olaf Scholz niet die “goede kerel” waarover men het heeft’, zegt Yaghoobifarah.

‘In 2001 stierf asielzoeker Achidi John, verdacht van drugshandel, nadat hij met geweld door de politie gedwongen werd om braakmiddelen te nemen. Op die manier zou hij de drugs die hij had ingeslikt overgeven. Die aanpak is altijd heel controversieel geweest. Maar het was Olaf Scholz die (als toenmalige minister Binnenlandse Zaken van de deelstaatregering Hamburg, red.) deze methode in Hamburg legaliseerde.’

‘Dit is alweer een neoliberaal beleid in een nieuw en hip jasje.’

‘En Scholz wordt ook verdacht van betrokkenheid bij de bankenfraude, de Cum-Ex-zaak, die dateert van zijn jaren burgemeesterschap in Hamburg.’

Deze coalitie doet wel goede dingen, zegt Yaghoobifarah, zoals het legaliseren van cannabis. ‘Ze hebben ook bijzondere aandacht voor gelijke rechten voor queers. Maar tegelijk is hun sociale programma bijzonder pover en blijft de strijd tegen armoede in de schuif liggen.’

‘De Duitse rijkentaks komt er uiteindelijk weer niet door. Dit is dus alweer een neoliberaal beleid in een nieuw en hip jasje.’