Qatar na de boycot: speelt het kleine emiraat opnieuw mee in eerste klasse?

Na een boycot van meer dan drie jaar is Qatar helemaal terug. Dat blijkt onder meer uit de centrale rol die de kleine Golfstaat opneemt in Afghanistan. Zit daar een agenda achter? Golfexpert Gerd Nonneman, professor internationale betrekkingen aan de Georgetown University in Qatar, geeft tekst en uitleg.

Na een boycot van meer dan drie jaar door Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten (VAE), Bahrein en Egypte, speelt Qatar opnieuw mee op het hoogste niveau. En niet alleen in het Midden-Oosten. De kleine Golfstaat speelt ook een cruciale rol bij de internationale evacuaties vanuit Aghanistan.

Nadat de Taliban de macht hadden overgenomen in Afghanistan verhuisden de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Nederland hun diplomatieke posten van Kaboel naar de Qatarese hoofdstad Doha. Hoe komt dat?

We leggen de vraag voor aan Gerd Nonneman, professor internationale betrekkingen aan Georgetown University in Qatar en Golfexpert.

‘Qatar heeft in Kaboel de doelstelling die het al sinds de jaren negentig nastreeft. Dat is: een pragmatisch buitenlandbeleid, gericht op een goede verstandhouding met iedereen, en het uitbouwen van een reputatie als nuttige partner.’

Facilitator

Qatar gaf al jaren geleden, op vraag van onder meer de VS, een plek in Doha aan de Taliban, die er in 2013 een kantoor openden. Op die manier bouwde de Golfstaat een goede band op met de Taliban. Gevolg: vandaag zien de Taliban de Golfstaat als een betrouwbare bemiddelaar met de rest van de wereld die weigerachtig staat om met hen te spreken.

‘Eigenlijk is Qatar eerder een facilitator dan een bemiddelaar’, verduidelijkt Nonneman. ‘Qatar wil een neutrale ruimte ter beschikking stellen voor groepen die politiek geïsoleerd zijn. Zo konden de VS in Doha wél in alle luwte praten met de Taliban. Dat is een wezenlijk onderdeel van het merk Qatar.’

Toen de Arabische Lente met uitzondering van Tunesië mislukte, kwam Qatar in een lastig parket te zitten.

Onder datzelfde merk houdt Qatar ook al langer de lijnen open met onder meer het Palestijnse Hamas, de Libanese Hezbollah, de Houthi’s in Jemen, en tot voor kort bemiddelde het tussen Soedanese rebellengroepen en de vorige Soedanese regering.

Die opendeurpolitiek is veel pragmatischer dan ideologisch, herhaalt Nonneman. ‘Qatar koos wél partij tijdens de Arabische Lente. Maar ook daar handelde Qatar uit pragmatische overwegingen: de Golfstaat wilde inzetten op de toekomst, op nieuwe stemmen in plaats van de “ancien régimes”.’

Het bleek een foute gok. Want toen de Arabische Lente met uitzondering van Tunesië mislukte, kwam Qatar in een lastig parket te zitten.

‘In Syrië bijvoorbeeld, steunde Qatar in 2011 en 2012 een aantal oppositiepartijen en milities, van het oorspronkelijk gematigde Vrije Syrische Leger tot radicale milities als al-Nusra en Tahrir-as-Sham. Persoonlijke relaties met sommige oppositiefiguren, die voordien in Qatar verbleven, speelden ook een rol’, legt Nonneman uit.

‘Vervolgens verzaakte Qatar om de razendsnel veranderende coalities en de radicalisering binnen het conflict op te volgen. Qatar had zich te ver gewaagd en werd beschuldigd van steun aan terroristische groeperingen. Ook al trok Doha zich vanaf 2013 grotendeels terug uit Syrië en een jaar later ook uit Libië, het kwaad was geschied. Saoedi-Arabië, de VAE, Bahrein en Egypte beschouwden de Qatari’s als de supporters van een radicale islam die buiten elke staatscontrole viel.’

Psychologische impact van boycot

Qatar betaalde een zware prijs toen drie Golfstaten en Egypte besloten tot een boycot die tot januari 2021 zou duren. Doha kon volgens Nonneman nochtans snel omschakelen naar nieuwe handelsroutes, via handelspartners als Iran en Turkije. Niet toevallig landen waarmee het banden had onderhouden, tegen de zin van Saoedi-Arabië en zijn bondgenoten.

‘De boycot had vooral een enorme psychologische impact op de Qatari’s.’

‘Qatar had ook fors geïnvesteerd in Qatar Airways, een nieuwe luchthaven en een nieuwe haven. Die investeringen brachten nu op. Zo kon Hamad Port, begonnen in 2010, snel schakelen om grote schepen, die voordien in Dubai aanmeerden, nu zelf binnen te halen. Qatar kon gedurende de boycot ook mondiaal op koers blijven dankzij zijn sterk uitgebouwde klantenbestand van vloeibaar gas. De lng-industrie bleef dus op volle toeren draaien.’

Maar ondanks die snelle bijsturing bezorgde de boycot Qatar uiteraard een stevige opdoffer. Volgens Nonneman kostte de boycot Qatar 40 miljard Amerikaanse dollar, in de eerste plaats omdat de financiële markt zware klappen kreeg.

‘Maar niemand verwachtte deze boycot, die letterlijk overnight gebeurde. Die had vooral een enorme psychologische impact op de Qatari’s. Zij identificeerden zichzelf als burgers van de GCC (Samenwerkingsraad van de Arabische Golfstaten, red.), met huwelijken, families en stammen over de grenzen heen. Dat die banden zo plots uit elkaar werden gerukt, was misschien nog lastiger om te dragen dan de economische gevolgen van de boycot.’

Amerikaanse belangen

Qatar haalde jaren geleden de Amerikanen binnen door hen gratis een plek op hun grondgebied te bieden. Dat was een tactische zet om de band met de Amerikaanse grootmacht en de eigen veiligheid te verzekeren. Sinds 1996 is en blijft Al Udeid de grootste luchtmachtbasis in het Midden-Oosten.

Tijdens een interview op 11 september 2021 in De Wereld Vandaag, zei Nonneman dat de Amerikaanse invloed in het Midden-Oosten nochtans verminderd is. ‘Ik doelde vooral op een Amerikaanse militaire terugtrekking uit Afghanistan en Irak en de relatief grotere aandacht voor Azië’, reageert hij.

‘Het Midden-Oosten blijft uiteraard een cruciale regio voor de mondiale energiebevoorrading. Ook Iran blijft hoog op de agenda. Met andere woorden: naast de marinebasis in Bahrein blijft de Amerikaanse luchtmachtbasis Al Udeid in Qatar belangrijk. De evacuaties uit Afghanistan toonden dat ook aan. Qatar speelde een centrale rol: tienduizenden mensen werden en worden naar Doha gebracht. Zowel de president en andere kopstukken als het Amerikaans Congres zijn vol lof over de rol die Qatar in Kaboel opneemt.’

Dat was anders met Joe Bidens voorganger, Donald Trump, die aanvankelijk, in 2017, de kant van Saoedi-Arabië koos.

‘Dat klopt, de eerste dagen juichte hij de boycot toe, zonder veel voorkennis, via een serie tweets’, zegt Nonneman, ‘maar Trump draaide snel bij, toen buitenlandminister Tillerson en defensieminister Mattis hem op de hoogte brachten van het strategische belang van Al Udeid.’

Noch politiestaat noch democratie

Qatar mag zichzelf graag opwerpen als strategische speler en facilitator, het kleine emiraat heeft op eigen bodem nog best veel werk om mensenrechtenwetten aan te passen aan het internationaal recht.

Lees ook

Waarom Saoedi-Arabië Qatar wil temmen, en waarom dat niet lukt

In de aanloop naar de Wereldbeker Voetbal 2022 kreeg Qatar — met reden — bakken kritiek over het gebrek van migrantenrechten. Onder zware internationale druk stuurde de Golfstaat zijn wetgeving bij. Dat leidde onder meer tot de invoering van een minimumloon en de afschaffing van het “kafalasysteem”, waarbij ongeschoolde werkkrachten rechteloos gebonden waren aan hun werkgever of “sponsor”.

‘Qatar is geen democratie. Tegelijk is Qatar nooit een politiestaat geweest.’

‘Er is een kentering’, zegt Nonneman, die opmerkt dat binnen de heersende elite al langer een groep is die pleit voor betere migrantenrechten. ‘Dat is ook om strategische redenen, vandaar dat er een samenwerking is met de Internationale Arbeidsorganisatie. Maar die houding wordt niet breed gedeeld onder de Qatari’s, die zo gewoon zijn aan spotgoedkope gemuilkorfde arbeidskrachten om de economie en het huishouden te ondersteunen. En dus laat de toepassing van die nieuwe arbeids- en migrantenwetten helaas nog stevig te wensen over.’

En dan is er nog de vrije meningsuiting. Skypen met Nonneman lukt niet, omdat de app niet werkt in Qatar.

‘Qatar is geen democratie. Tegelijk is Qatar nooit een politiestaat geweest. De staat heeft ongetwijfeld een heel efficiënte veiligheidsdienst, maar die blijft op de achtergrond. Die ontspannen houding is er, omdat de leiders weten dat niemand revolutionaire neigingen heeft: de Qatari’s hebben immers een heel goede levensstandaard.’

Toch ziet Nonneman ook op het vlak van vrije meningsuiting verschuivingen. ‘Sinds de boycot durven mensen zich meer uit te spreken, ook over controversiële kwesties of over Qatars eerste parlementsverkiezingen in oktober 2021. Hoe het verder zal evolueren en of dit van voorbijgaande aard of een opening naar meer vrije meningsuiting is, weet ik niet. Maar er is zeker een opening.’