Congolese “Terminator” pleit onschuldig voor Internationaal Strafhof

Op 2 september begon voor het Internationaal Strafhof in Den Haag de rechtszaak tegen Bosco Ntaganda. Ntaganda, wegens zijn meedogenloze reputatie ook wel “The Terminator” genoemd,  wordt door velen als één van de spilfiguren van de Congolese burgeroorlog beschouwd. Dit conflict, dat zich afspeelde tussen 1998 en 2003, leidde tot de dood van miljoenen mensen, terwijl miljoenen anderen moesten vluchten.

‘Concreet staat Ntaganda terecht voor zijn persoonlijke verantwoordelijkheid als rebellenleider bij dertien oorlogsmisdaden en vijf misdaden tegen de mensheid’, stelt Congo-expert Kris Berwouts.

‘Die vonden plaats in het grondstofrijke district Ituri, in het noordoosten van de Democratische Republiek Congo, tussen juli 2002 en december 2003. Rond de misdaden die hij na 2003 gepleegd heeft, loopt er nog geen procedure’, aldus Berwouts. Ntaganda zelf ontkende schuldig te zijn aan één van de achttien aanklachten.

‘Berucht en machtig’

Fatou Bensouda, hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof, omschreef Ntaganda op de eerste procesdag als ‘een beruchte en machtige’ leider van rebellen die veel onschuldige burgers verkrachtten en vervolgden en honderden daarvan vermoordden op basis van etniciteit. Verder rekruteerden ze volgens Bensouda ook kindsoldaten, schreef The Guardian.

Sarah Pellet, een advocate die in deze zaak 297 voormalige kindsoldaten vertegenwoordigt, vertelde de drieledige jury dat Ntaganda’s militie vaak kinderen van schoolpleinen ontvoerde of ze met geweld wegnam van hun familie. Volgens Pellet moesten velen onder hen bovendien drugs en alcohol innemen opdat ze minder angstig zouden zijn tijdens gevechten, berichtte Reuters.

Voorts werden veel jonge meisjes meermaals slachtoffer van groepsverkrachtingen en dienden ze als slavin voor commandanten, zei Pellet. ‘Een aantal onder hen brachten zelfs andere slachtoffers op de wereld: kinderen die nooit hun vader zullen kennen en die een blijvende herinnering vormen aan de afschuwelijke handelingen die men aan hun moeders toebracht.’

‘Onvoldoende bewijs’

Ntaganda’s advocaten lieten op de tweede procesdag echter verstaan dat hij in de bewuste periode een professionele soldaat was die de vrede in Oost-Congo probeerde te herstellen. ‘Ik wordt omschreven als “The Terminator”, als een gevreesde moordenaar, maar zo ben ik niet’, zei Ntaganda tijdens een negen minuten durende speech voor het Hof. ‘Ik heb bovendien nooit burgers aangevallen, maar heb ze altijd beschermd’, rapporteerde The Guardian.

Ntaganda ontkende evenzeer dat hij had geprobeerd om getuigen te beïnvloeden. Voorts meenden zijn advocaten dat Bensouda en haar team over onvoldoende bewijsmateriaal beschikken om hem te veroordelen. Zijn beruchte achtergrond spreekt evenwel boekdelen.

Genocide

Ntaganda, behorend tot de Tutsi’s, groeide op in Rwanda, maar vluchtte op jonge leeftijd naar Oost-Congo toen het regime van Habyarimana Tutsi’s aanviel. In 1990 sloot hij zich op zeventienjarige leeftijd aan bij de rebellen van het Rwandan Patriotic Front (RFP). ‘In datzelfde jaar viel de rebellenbeweging, onder leiding van de huidige Rwandese president Paul Kagame, Rwanda binnen’, stelt Berwouts. ‘Uiteindelijk versloeg het RFP vier jaar later, na de genocide, de door Hutu’s gedomineerde Rwandese regering.’

Nadien vervoegde Ntaganda de rangen van de Congolese rebellenbeweging van Thomas Lubanga in Ituri. ‘In de jaren na 1994 exporteerde Rwanda namelijk haar conflict naar Congo’, verduidelijkt Congo-expert Kris Berwouts. ‘In eerste instantie om te strijden tegen de overgebleven leden van Habyarimana’s leger en de Hutu-militie die de genocide gepleegd hadden. Maar ook omdat in de loop der jaren de Congolese grondstoffen steeds belangrijker werden.’

Congrès national pour la défense du peuple

Formeel eindigde de Congolese burgeroorlog in 2002. De buitenlandse troepen, met inbegrip van de Rwandese, verlieten toen officieel het grondgebied. ‘In de praktijk was dat echter niet altijd het geval’, stelt Berwouts. ‘Congo werd daarom weer eengemaakt en er kwam een overgangsregering die het land naar nieuwe verkiezingen moest leiden. Die kwamen er uiteindelijk in 2006.’

‘Omdat het RCD (Rassemblement Congolais pour la Démocratie, red.), de door Rwanda en voornamelijk door Tutsi geleide rebellie, niet erg veel vertrouwen had in een voor hen gunstige uitkomst, werd het CNDP (Congrès national pour la défense du peuple) opgericht’, vertelt Berwouts.

‘Je moet het CNDP zien als het deel van de RCD-rebellie dat niet toetrad tot de overgangsregering en als plan B diende voor het RCD mochten de verkiezingen slecht uitdraaien’ meent Berwouts. ‘De leider van het CNDP was de charismatische Laurent Nkunda. Ntaganda werd zijn militaire rechterhand. In 2004 kwam het CNDP in het wereldnieuws toen het de stad Bukavu een tiental dagen bezet hield en op grote schaal vrouwen verkrachtte.’

Integratie leger

In de jaren na de verkiezingen dreef het CNDP de militaire druk op de regering op en onttrok het grote delen van Noord-Kivu aan de controle van het Congolese leger. Bovendien maakte het Congolese leger zich schuldig aan mensenrechtenschendingen tegen de eigen bevolking. ‘Onder grote internationale druk werd in januari 2009 een vredesakkoord gesloten tussen Rwanda en Congo en werd het CNDP geïntegreerd in het nationaal leger’, vertelt Berwouts.

‘Omdat de figuur van Nkunda in de loop der jaren tot de baarlijke duivel was uitgegroeid in de ogen van een groot deel van de Congolese bevolking, kon hij die verbintenis niet incarneren’, stelt Berwouts. ‘Hij werd opzij geschoven, op Rwandese bodem gearresteerd, en vervangen door Ntaganda. Die laatste vormde begin 2009 de enige mogelijkheid om het CNDP en het leger effectief in één structuur onder te brengen. Ntaganda was namelijk formeel de nummer twee en iemand onder hem nemen zou het door Nkunda’s arrestatie verstoorde intern klimaat bij CNDP helemaal op zijn kop gezet hebben.’

Generaal

Niet veel later promoveerde hij tot generaal in het Congolese leger en werd hij de facto de machtigste man van Kivu. ‘Hoewel de eerste beschuldigingen van het Hof tegen Ntaganda reeds van 2006 dateerden, hebben ze dus niet verhinderd dat hij het drie jaar later uiteindelijk schopte tot bevelhebber van het Congolese leger’, stelt Berwouts. President Joseph Kabila gaf destijds als reden aan dat hij Ntaganda niet wilde arresteren om de vrede in Congo te bewaren.

Zijn grote macht dankte hij grotendeels aan het lucratieve zakenimperium dat hij voor zichzelf uitbouwde. Volgens een VN-onderzoek liet Ntaganda in Noord- en Zuid-Kivu belastingen innen bij mijnen, houtskoolmarkten en illegale controleposten die door zijn soldaten werden gecontroleerd.

Mouvement 23

Begin 2012 verliet Ntaganda het leger en richtte hij rebellenbeweging Mouvement 23 (M23) op. ‘In 2012 lagen de kaarten anders’, meent Berwouts. ‘Kabila had net verkiezingen gewonnen die zeer onregelmatig verlopen waren en die zo goed als niemand geloofwaardig vond. Hij stond onder zware druk om een signaal te geven dat het hem menens was met vrede en democratie. Een manier om dat te doen was het afzetten en uitleveren van Bosco Ntaganda, tegen wie al jaren een internationaal aanhoudingsbevel liep. Ntaganda heeft hier lucht van gekregen en is terug het maquis in getrokken.’

 ‘Dit viel samen met onvrede binnen het CNDP omdat een aantal bepalingen van het akkoord van 23 maart 2009 tussen hen en de overheid nooit waren uitgevoerd’, stelt Berwouts. ‘Op die manier ontstond M23.’ Eind 2012 sloegen bij de strijd om de Oost-Congolese stad Goma 800.000 mensen op de vlucht voor deze rebellenbeweging.

Uiteindelijk werd M23 in november 2013 verslagen door het regeringsleger en een VN-brigade. ‘Maar in de maanden daarvoor was er een gewelddadige strijd uitgebroken binnen de militie, waarbij Ntaganda tegenover Sultani Makenga stond’, zegt Berwouts. Ntaganda moest het onderspit delven, stak de grens over, ging naar Kigali en gaf zich aan bij de Amerikaanse ambassade. Van daaruit werd hij overgeleverd aan Den Haag.’

Toekomst

Het proces zal hoogstwaarschijnlijk meerdere maanden in beslag nemen. Meer dan tweeduizend slachtoffers hebben het recht gekregen om deel te nemen aan het proces. De aanklagers zullen op 15 april hun eerste getuige kunnen oproepen.

Of Ntaganda werkelijk veroordeeld zal worden, valt af te wachten. Sinds de oprichting van het Internationaal Strafhof in 2003 zijn immers al 22 zaken behandeld, waarbij het in slechts drie gevallen effectief tot een veroordeling kwam. Een van die veroordeelden is overigens Thomas Lubanga.

Berwouts vindt dat het Hof de laatste tijd veel van zijn pluimen verliest. ‘De Afrikaanse staatshoofden verwijten het een instrument van het Westen tegen hen te zijn. Meer concreet hangt rond een aantal zaken – vooral in het proces van Jean-Pierre Mbemba (een Congolees politicus die destijds deel uitmaakte van de overgangsregering, red.) – een vermoeden dat het Internationaal Strafhof niet alleen door juridische maar ook door politieke motivaties wordt gedreven.’