Vuurtoren loodst vluchtelingen het hart van Europa binnen

Sinds zondag 19 juni, een dag voor Wereldvluchtelingendag, bezit Brussel een vuurtoren. Voor zijn installatie Lighthouse for Lampedusa, op het dak van kunstencentrum Bozar, gebruikt de Duitse kunstenaar Thomas Kilpper materiaal dat hij vond op het strand van het Italiaanse eiland, stille getuigen van de doortocht van de vluchtelingen. Met zijn lichtbaken in het hart van Europa nodigt Kilpper de Europese burgers uit om na te denken over de nood aan meer ethiek in de humanitaire vluchtelingencrisis in Europa.

Al in 2008 vatte Kilpper het idee op om een vuurtoren te bouwen op Lampedusa. Het aantal asielzoekers dat op het eiland kwam, was dat jaar fors gestegen. Rome, waar Silvio Berlusconi de plak zwaaide, liet het eiland en vooral de nieuwkomers intussen al jaren aan het lot over.

De Straat van Sicilië, tussen Libië en Tunesië en Lampedusa gold intussen als de dodelijkste zeeroute voor bootjesreizigers naar Europa

Lampedusa was nochtans al van de jaren negentig een aankomsthaven voor migranten die naar Europa probeerden te komen. Onder Berlusconi’s plak werd Italië door Europa teruggefloten omdat het de rechten van de asielzoekers meermaals met de voeten trad. Zo waren er de repatriëringsacties naar Libië met wie Rome een bilateraal akkoord over terugname had gesloten.

De Straat van Sicilië, tussen Libië en Tunesië en Lampedusa gold intussen als de dodelijkste zeeroute voor bootjesreizigers naar Europa. Opvang op het eiland was er nauwelijks, medische zorg werd overgelaten aan internationale hulporganisaties zoals het Rode Kruis. Maar, riep Italië, het was ook de verantwoordelijkheid van Europa om de buitenlanden bij te staan inzake asiel- en migratiebeleid.

‘Wat op het eiland gebeurde, gebeurde nog quasi ongemerkt, niemand gaf er veel om’, zegt Kilpper. ‘Europa keek niet om naar de vluchtelingen, was bezig met het sluiten van de buitengrenzen voor ongewensten.’

Licht in plaats van draad

Kilpper zocht naar een statement dat daar lijnrecht tegenover zou staan. ‘Ik wou een welkomteken optrekken, de mensen gidsen naar het licht van Europa. Ik wou ook aandacht vragen voor het gegeven dat aan de andere kant van de Middellandse Zee, in het Egyptische Alexandrië, wel een vuurtoren staat.’

De vuurtoren op Lampedusa is er nog niet. Niet alleen is het geld er niet — Kilpper schat de prijs tussen één en twee miljoen euro — ook de steun van de lokale autoriteiten van Lampedusa om een lichtbaken op hun eiland te zetten, ontbreekt. ‘De reacties van officiëlen uit Lampedusa zijn dubbel. Enerzijds vinden ze het een goed idee om elke niet-Italiaan die naar Lampedusa komt te verwelkomen. Anderzijds is het moeilijk om hun ingebakken gewoonte af te leren: ze hebben altijd geprobeerd om de problemen van hun eiland onder de mat te vegen.’

‘Maak er iets positief van. Declameer en adverteer dat je de Europese plek bent die het dichtst bij Afrika ligt, dat je de hotspot voor migratie bent.’

‘In de zomer krijgen ze massa’s Italiaanse toeristen van het vasteland binnen, toerisme is een grote bron van inkomsten. Dat matcht voor hen niet met het idee dat ze vluchtelingen welkom heten. Maar mijn idee is juist om het om te draaien: maak er iets positief van. Declameer en adverteer dat je de Europese plek bent die het dichtst bij Afrika ligt, dat je de hotspot voor migratie bent.’

Kilpper was er het laatst in 2014. ‘Lampedusa is altijd een militaire grenspost van Europa geweest, maar de laatste keer vloog ik er naartoe in een vliegtuig vol soldaten en politie. Ook het hotel was er van vergeven. De situatie rond de vluchtelingen was behoorlijk gespannen. Het overbevolkte dententiecentrum was tijdelijk gesloten door een schandaal waarbij op een zeer mensonterende manier desinfectiemiddelen werden gebruikt op de bootvluchtelingen.’

Lichtbakens in ere herstellen

In de afwachting van de echte vuurtoren en een kentering in ons asiel- en migratiebeleid blijft Kilpper vuurtorens bouwen. Hij maakte intussen een tiental installaties in Europese steden, van “mental maps” tot eigenlijke vuurtorenreplica’s. Zolang migratie naar Europa door Europa zelf niet wordt gelegaliseerd, zal hij verderwerken. ‘Toen ik begon was de situatie aan de andere kant van de zee nog relatief rustig. De conflictsituaties zijn vandaag uit de hand gelopen en gewelddadiger geworden: in Nigeria, Mali, Centraal-Afrikaanse Republiek, Congo, Somalië, Syrië, Libië en veel meer.’

‘Meer mensen dan ooit hebben bescherming nodig. Ons antwoord: we sluiten de boel af en bouwen een onzichtbare IJzeren Gordijn in de Middellandse Zee. En daarom vind ik het fantastisch dat ik een vuurtoren in Brussel kan bouwen. Dit is het politieke centrum van Europa, waar ons migratiebeleid wordt bedacht en vormgegeven.’

Toegenomen weerstand

Kilpper voelt dat zijn installatie — het gidsen van vluchtelingen naar Europa — meer weerstand oproept dan vroeger. ‘We zagen de polarisering groeien in 2015. Door de jaren heen zag ik ook de xenofobie toenemen en de nood om economische crises te lijf te gaan met nationalisme. Migratie is een bliksemafleider geworden, één die rechtse bewegingen doet floreren: we linken problemen aan migratie, aan het gegeven dat onze samenleving te veel openstond voor nieuwkomers. En dus keren we opnieuw in onszelf, en ontkennen we dat armoede en klasseconflicten niet eigen zijn aan migratie, maar aan ongelijkheid die altijd al in onze samenlevingen aanwezig was.’

‘We moeten ophouden met die problemen te zien als geïmporteerd, “migration only”.’

En Keulen dan? Kilpper kent de vraag, heeft er zijn antwoord op: ‘We moeten ophouden met die problemen te zien als geïmporteerd, “migration only”. Onze eigen samenlevingen kennen huishoudelijk geweld, seksuele agressie. Niemand heeft het over het geweld op de Duitse Oktoberfesten, men blijft selectief verontwaardigd over Keulen. Het is pure huichelarij om dan ineens de mond vol te hebben over onze waarden.’

‘Dat wil niet zegen dat ik de problemen wil ontkennen. Ik ben niet naïef, er zijn ook minder leuke mensen die naar hier komen. Het gaat niet allemaal vanzelf en natuurlijk zijn er problemen die we moeten aanpakken. Daar moeten we over praten maar in perspectief graag.’

Wapens en bloemen

Als inwoner van het land van Merkel, is hij niet zo onder de indruk van het unieke standpunt van de Duitse bondskanselier in de Europese asielaanpak. ‘Natuurlijk is haar uitspraak heel symbolisch geweest in een politiek klimaat dat anti-immigratiegericht was. Maar ik ben minder enthousiast dan vele anderen over haar zogenaamde moedige standpunt. Ze is mainstream, zou dit niet gedaan hebben als ze de machtsstructuren niet achter zich had. Toen ze teveel kritiek kreeg, draaide ze haar kar. Intussen maakt Duitsland de wetten om legaal te migreren steeds strenger. Gezinshereniging wordt nog maar eens aan banden gelegd, Afghanen krijgen niet de bescherming die nodig is, de lijst van veilige landen is uitgebreid, er kwam een gecontesteerd akkoord met Turkije. Je kan niet zeggen “das wir es schaffen” en intussen het recht om asiel aan te vragen ondermijnen.’

Merkel draait mee in de hypocrisie van een heersend politiek discours, vindt Kilpper. Economy rules, en de politiek schikt zich ernaar. Militaire budgetten gaan omhoog, wapendeals met conflictregimes worden afgesloten terwijl de roep om diplomatieke oplossingen in een conflict als dat van Syrië weergalmt. ‘Duitsland is, net als uw land, een grote wapenproducent. Dus ook hier, je kan geen bloemen voor de vrede uitdelen met de ene hand en met de andere wapens verkopen. We sakkeren op de migranten maar negeren het feit dat de vluchtelingenstroom het gevolg is van conflicten die het Westen gestart is. We hebben in Irak en Afghanistan de aarde omgewoeld met geweld, vertrokken en lieten een voedingsbodem voor enorme conflicten achter. Zou Syrië er zijn geweest zonder de westerse interventies in Irak en Afghanistan? Wat hebben ze bijgedragen aan de mondiale veiligheid?’

Tegenstemmen

Kilpper maakt zich weinig illusies dat zijn vuurtorens veel storm in de hoofden van de beleidsmakers veroorzaken. ‘Europa is gebouwd op een kapitalistisch concept, niet op een humanitair. Dat project, gebaseerd op de overtuiging dat winst niet samengaat met sociale interactie en menselijke modellen, kan je met een kunstinstallatie niet counteren.

‘Ik word persoonlijk niet warm van het idee te gaan applaudisseren voor vluchtelingen, maar het is tenminste een positief signaal.’

Maar het helpt, zegt hij, als meer mensen een andere stem laten horen. Hij ziet ook de interacties op samenlevingsniveau. ‘De interactie vind ik überbelangrijk, veel belangrijker dan hulp an sich. Hulp is tijdelijk, kan onevenwichten veroorzaken.’

‘Ik word persoonlijk niet warm van het idee om in het treinstation van München te gaan applaudisseren voor aankomende vluchtelingen. Het is een beetje vreemd om dat te doen voor iemand die een hels menselijk parcours achter de rug heeft. Tegelijk zie ik het wel als een zo positief mogelijk gebaar in een context waar vluchtelingenhuizen in brand worden gestoken. Eigenlijk was ik best verrast door het aantal mensen die van zich lieten horen om de vluchtelingen wèl welkom te heten.’

Uitinfo:
Op 20 september: Concert World Refugee Day, Two Small Bags, Ten million Dreams, samenwerking van Bozar, Brussels Jazz Orchestra en de AB.
De vuurtoren is nog te bezichtigen tot 8 september. Tot 4 september loopt ook nog de expo over Afrikaanse vluchtelingen The Citizen van fotograaf Tobias Zielony.