Himalaya in Noord-India voortaan beschouwd als rechtspersoon

Het proces had oorspronkelijk de Gangotri- en Yamunotrigletsjers als onderwerp, maar het Hooggerechtshof van Uttarakhand oordeelde dat ‘alle rivieren, stroompjes, beekjes, meren, lucht, velden, valleien, jungles, bossen, moerassen, graslanden, bronnen en watervallen’ rechtspersoon in de Himalaya-staat zijn.

De Gangotri- en Yamunotrigletsjers zijn deel van het ecosysteem van de Himalaya. De Gangotrigletsjer is de bron van de Bhagirathi-rivier. Die rivier vormt samen met de Alaknanda-rivier de Ganges, de heiligste rivier voor de Hindoes.

Op 20 maart werden de Ganges en Yamuna-rivier tot rechtspersoon gemaakt. De Yamunotrigletsjer is de bron van de Yamuna-rivier, de grootste zijrivier van de Ganges en tevens heilig voor de Hindoes.

Geen omwegen meer

Rechtspersoonlijk voor een rivier, wat wil dat precies betekenen? Als er schade ondervonden wordt, kan zo’n rivier rechtstreeks in de rechtbank worden vertegenwoordigd. Op die manier is het mogelijk om rechtstreeks een vergoeding te eisen voor ecologische schade. Niet langer via een omweg.

Nu moet er enkel bewezen worden dat de rivier schade lijdt onder iets en niet dat bijvoorbeeld de menselijke gezondheid te lijden heeft onder de vervuiling van de rivier.

‘Dit is revolutionair voor ons milieubeleid. Het recht keek enkel vanuit het standpunt van de mens. Met het toekennen van rechten aan de natuur is het perspectief radicaal veranderd.’

‘Dit is revolutionair voor ons milieubeleid’, zegt Hendrik Schoukens van de Vakgroep Europees, Publiek- en Internationaal Recht aan de UGent. ‘Het recht keek enkel vanuit het standpunt van de mens, zelfs bij het opstellen van progressieve milieuwetten. Met het toekennen van rechten aan de natuur is het perspectief radicaal veranderd.’

Volgens Hendrik Schoukens heeft deze beslissing twee positieve gevolgen. De discussie kan fundamenteler gevoerd worden – omdat meer wordt vertrokken van de intrinsieke waarde van de natuur zelf – en de natuur zal op een rechtstreekse manier in de rechtbank vertegenwoordigd kunnen worden.

‘Uiteraard bestaan er ook al heel wat nuttige milieubeschermingswetten, maar al te vaak zijn deze nog geschreven vanuit een menselijk perspectief’, zegt Hendrik Schoukens. Zo geeft hij als voorbeeld de Belgische grondwet waarin het recht op een gezond leefmilieu uitdrukkelijk is vormgegeven vanuit het perspectief van de burger.

De natuur in de rechtbank

Een ander probleem dat milieuverenigingen ondervonden was dat gerechtelijke acties van milieuverenigingen vroeger vaak op procedurele obstakels stootten. Omdat er werd gesteld dat zij niet genoeg belang hebben om bijvoorbeeld op te treden in de rechtbank namens een bedreigd natuurgebied. Om dit op te lossen moesten de milieuverenigingen nog vaak eigendomstitels voor leggen.

Wanneer een eigen reservaat in gevaar was, aanvaardde men dat een natuurvereniging kon optreden. Als zij als eigenaar schade leden, konden zij hiervoor een vergoeding eisen. ‘Maar optreden voor een rivier of een bedreigd woud, was vroeger minder eenvoudig,’ zegt Hendrik Schoukens. Door rechten van de natuur in de grondwet te verankeren, wordt het eenvoudiger om de ecologische integriteit te beschermen.

Natuur als slaaf

Hendrik Schoukens maakt de vergelijking met toen er nog slavernij was. ‘Ook toen bestond er wetgeving dat slaven niet mishandeld mochten worden, maar een slaaf kon nooit zelf naar de rechtbank gaan. Zijn meester moest hem vertegenwoordigen en aantonen dat zijn eigendom schade opliep.’

In zekere zin heeft de natuur hetzelfde probleem. Er zijn wel natuurbeschermingswetten, maar die worden vaak slecht gehandhaafd. ‘De natuur wordt hoogstens onrechtstreeks vertegenwoordigd in de rechtbank’, zegt Hendrik Schoukens.

Het toeëigenen van een rechtspersoon aan iets dat geen mens is, mag vreemd aanvoelen, maar op zich is het geen abnormale zaak. Zo zijn bedrijven en familiestichtingen ook vaak rechtspersoonlijkheden.

‘Rechten toekennen aan de natuur is moeilijk verenigbaar met de ideologische constructies waarop onze westerse consumptiemaatschappij zich baseert.’

‘Het toekennen van rechtspersoon aan bedrijven is een evolutie van het kapitalisme’, zegt Hendrik Schoukens.

Natuurlijk is niet iedereen positief in de toepassing op de natuur. Critici beweren bijvoorbeeld dat het toekennen van rechtspersoonlijkheid aan rivieren en de natuur weinig zinvol is omdat het uiteindelijk alsnog de mens is die zal dienen op te treden.

Anderen beweren dan weer dat het zinvoller is te focussen op het toekennen van bepaalde rechten aan dieren met een hogere mate van bewustzijn, zoals mensapen en varkens. Dat laatste toont meteen het baanbrekende karakter aan van de evolutie naar het toekennen van rechten aan de natuur.

‘Het is geen toeval dat de eerste pogingen voor het toekennen van rechten aan de natuur plaatsvonden bij inheemse bevolkingsgroepen, zoals de Maori, in Nieuw-Zeeland, en in Bolivia. Omdat het concept om rechten toe te kennen aan de natuur, moeilijk verenigbaar lijkt met de ideologische constructies waarop onze westerse consumptiemaatschappij zich op baseert,’ zegt Hendrik Schoukens.

India is nog steeds vervuild

Het Hooggerechtshof van Uttarakhand erkent ‘het bestaan van onze rivieren, bossen, meren, lucht en gletsjers op het spel staan door de opwarming van de aarde, klimaatverandering en vervuiling.’

De meeste rivieren in India zijn zwaar vervuild omdat er geen rioleringen zijn op het platteland. Alle pesticiden gebruikt voor landbouw en het afval van huishoudens en fabrieken komen terecht in de rivieren ondanks de al strenge wetgeving.

Uit het rapport Climate Change in the Himalayas: Current State of Knowledge van de Wereldbank, verschenen in 2013, blijkt dat de gletsjers aanzienlijk aan het terugtrekken zijn.

Nieuw-Zeeland was eerst

Vijf dagen voor de beslissing van het Indiase Hooggerechtshof, op vijftien maart, bestempelt Nieuw-Zeeland haar Whanganui-rivier als een rechtspersoon. Zij zijn de eerste die deze rechten aan een rivier toekennen.

In 2013 kende het land van de Kiwi ook al dezelfde status toe aan Te Urewera, een nationaal park in het noorden van Nieuw-Zeeland.

Het Indiase Hooggerechtshof heeft tijdens de bekendmaking van het vonnis ook verwezen naar de beslissing van het Nieuw-Zeelandse gerecht, maar dat betekent nog niet dat de twee ecosystemen dezelfde rechten hebben.

Ecuador en Bolivia hebben een gelijkaardige beslissing genomen voor de hele natuur in hun landen. De “wet van Moeder Natuur”, zoals het daar wordt genoemd, geeft de natuur dezelfde rechten als de mens. Deze rechten zitten expliciet vervat in de grondwetten van beide landen.

Het is een mooi begin, maar de mijn-, olie- en andere vervuilende industrieën zijn nog steeds even sterk aanwezig en vervuilen nog evenveel als voordien. Dit toont aan dat er meer nodig is dan gewoon een wetswijziging. ‘Om echt tot successen te leiden is er ook nood aan een maatschappelijke shift,’ stelt Hendrik Schoukens.

Same same but different

Volgens The Hindu zijn er twee grote verschillen tussen het Indiase en Nieuw-Zeelandse gerecht. Het gerechtshof van Nieuw-Zeeland beschermt naast de Whanganui-rivier ook de graslanden en rivieren die in die rivier stromen. Bovendien zijn het de inheemse volkeren die voor de rivier en haar gezondheid moeten zorgen.

In India zijn de verantwoordelijken van het ecosysteem de directeur, Namami Gange, en de secretaris en advocaat-generaal van deelstaat Uttarakhand. Zij moeten als “Ganges Board Management” toezien op de rivieren.

The Hindu vraagt zich af hoe zij het ecosysteem gaan beschermen, als de Indiase overheid zich al jaren zélf schuldig maakt aan het vervuilen van het ecosysteem door dammen te bouwen, rivieren om te leiden en te vervuilen.

Bovendien zei het Hooggerechtshof: ‘De grondwet van de Ganges Mangement Board is belangrijk voor navigatie, industrieën, irrigatie, landelijke en stedelijke watervoorziening en het opwekken van waterkracht.’

Wat betekent dat de Ganges geacht wordt elektriciteit op te wekken via waterkracht. Die waterkrachtcentrale kan het ecosysteem van de rivier aantasten. Als de Ganges wordt beschermd door de overheid, maar de overheid beslist een waterkrachtcentrale te bouwen, wie gaat de overheid dan aanklagen? Een neutrale derde partij is daarom misschien een betere optie.

Wie doet mee?

De rechterlijke beslissingen inspireren anderen. Zo probeert de Europese ngo Natures Rights om ecosystemen en diersoorten als rechtspersoon in de Europese Unie te erkennen.

In New York is er een rechtszaak bezig waarbij The Institute for Ethics and Emerging Technologies (IEET) twee chimpansees wil erkennen als rechtspersonen. De twee apen zijn gevangen en leven in schijnbaar onmenselijke omstandigheden. IETT gelooft dat sommige niet-menselijke dieren voldoen aan de criteria van een rechtspersoon en hebben daarom recht op specifieke rechten en bescherming.