Vlaamse moskeeën onder Saoedische invloed

‘Kijk uit het raam. Deze wijk stemt toch niet overeen met het beeld dat Molenbeek meestal oproept?’ Het appartement van doctorandus Montasser AlDe’emeh kijkt uit op een groen en proper pleintje. Maar de zonovergoten buurt, gelegen tussen Simonis, Belgica en Ribaucourt blijkt ook het vierarmenkruispunt naar Syrië te zijn. Uit de aanpalende wijken vertrokken immers veel Brusselse jongens naar Syrië of Irak, om er zich aan te sluiten bij de Islamitische Staat.

‘Recent nog is een van hen omgekomen: Abu Omar Brams.’ AlDe’emeh kende hem, net zoals vele anderen die vertrokken. Een toffe bende noemt hij hen. Omar Brams vertrok samen met Abdelhami Abaaoud, beschuldigd van de aanslag op het politiekantoor in Verviers. ‘Ook Khalid Ben Larbi, die gedood werd in Verviers, woonde hier achter de hoek.’

Haatimams

Het salafisme is een term die vele ladingen dekt.

Na het fenomeen van de Europese Syriëstrijders, de opkomst van de IS, de aanslagen op Charlie Hebdo en in Verviers, schoten Europese lidstaten in een kramp. In Oostenrijk nam het parlement vorige week, als eerste Europese lidstaat, een islamwet aan die buitenlandse financiering voor islamitische organisaties voortaan verbiedt. In Nederland ligt de politieke wereld in de clinch over het aangekondigde bezoek van een aantal buitenlandse imams die het salafisme prediken, de zogenaamde “haatimams”.

‘Het islamitische radicalisme in de vorm van het ultraconservatieve salafisme wordt al meer dan een halve eeuw verspreid door Saoedi-Arabië. Ook in België.’ Dat schrijft politicoloog Bilal Benyaich in zijn nieuwste essay #radicalisme#extremisme#terrorisme, dat op 8 maart werd voorgesteld.

‘We zien een “wahabisering” van de islam in België,’ klinkt het in de Belgische wereld van inlichtingen- en veiligheidsdiensten, ‘onder meer getriggerd door de bijna gratis verspreiding van duizenden korans uit Saoedi-Arabië en televangelisten die 24 op 24 uur te zien zijn.’ Die wahabisering of de verspreiding van het Saoedische salafisme zou een wegbereider zijn naar gewelddadige radicalisering.

Maar er zijn ook wel degelijk andere meningen over het salafisme. In het boek Salafisme (2014) verwijzen Joas Wagemakers en zijn co-auteurs naar salafistische moskeebesturen die actief hebben samengewerkt met de Nederlandse overheid, juist om radicalisering te voorkomen. Het salafisme is een term die vele ladingen dekt, schrijven de auteurs. En het is vooral een term die vaak onjuist wordt gebruikt. ‘De categorisering door media en politiek is gebaseerd op een negatieve invulling: intolerant, gewelddadig, irrationeel.’

Wahabisme#salafisme

De manier waarop salafisten hun leer concreet vertalen en toepassen in de samenleving kent grote verschillen. Dat geldt ook voor het wahabisme of de staatsgodsdienst van Saoedi-Arabië.

Montasser AlDe’emeh onderscheidt twee grote groepen binnen het wahabisme. ‘Je hebt de groep die zich niet politiek wil moeien, zeker niet in het Westen. En je hebt een groep die wel politiek actief wenst te zijn of te worden omdat de omstandigheden dat opleggen.’

‘De eersten geloven niet in de democratie, onttrekken zich volledig aan de politiek, en gaan bijgevolg ook niet stemmen: dat geldt niet alleen voor de geestelijken in Saoedi-Arabië maar ook voor hun volgelingen in Brussel, Antwerpen, Lokeren… De wetten van Allah vormen hun leidraad, niet de wetten die door de mens zijn opgesteld.’

‘De tweede groep bestaat uit Saoedische geestelijken die politiek onrecht tegenover een groep gelovigen niet tolereren. Zo konden sommige Saoedische geleerden het niet langer aanzien dat bijvoorbeeld de Syrische sjiitische president Bashar al-Assad zo gruwelijk tekeerging tegen de soennieten. Dus gingen ze de opstandelingen steunen.’

Syriëstrijders

‘Iemand mag de leer van het salafisme strikt volgen, hij of zij zal zich niet snel salafist noemen.’

Tegelijk is het wel degelijk de leer van Ibn Abd al-Wahhab of die andere grondlegger, Ibn Taymiyya, die jongeren bij ons inspireert, ook Syriëstrijders.

‘Maar zo zullen ze zichzelf nooit noemen. Iemand mag de leer van het salafisme strikt volgen, hij of zij zal zich niet snel salafist noemen’, reageert AlDe’emeh. ‘Dat geldt ook voor de Syriëstrijders. Een salafist zal zich dus eerder gewoon als de “ware moslim” zien.’

Volgens AlDe’emeh volgen de Islamitische Staat en Al Qaeda zowel de Saoedische grondlegger van het wahabisme, Mohammed Abd al-Wahhab, als de middeleeuwe islamitische rechtsgeleerde Ibn Taymiyya (zie kader).

‘Toen IS onlangs een gevangengenomen Jordaanse piloot levend verbrandde, had ze daarvoor naar eigen zeggen een beroep gedaan op een uitspraak van Ibn Taymiyya. Dat werd echter door een grote jihad-ideoloog binnen de salafistiche jihadibeweging verworpen. Iemand verbranden kon immers niet volgens de Profeet. IS stelde de woorden van Ibn Taymiyya echter prioritair.’

Het salafisme gelijkstellen met gewelddadig radicalisme of een opstap naar terrorisme is een brug te ver. Juist omdat er zoveel invullingen zijn om dat geloof toe te passen, moeten vooral westerse staten veel omzichtiger omspringen met het salafisme dan nu het geval is, vindt AlDe’emeh. ‘We denken veel te snel dat elke salafist een jihadi is, terwijl de meesten ultra-orthodoxen zijn.’

‘Ga naar salafistische webpagina’s in België, en daar lees je dat de IS “honden van het vuur” genoemd worden of dat ze een schisma hebben veroorzaakt. Ze hebben zich juist uit de geloofsgroep geplaatst, klinkt het. Salafistische jihadi’s geloven niet in een jihad waarbij ook burgerslachtoffers vallen. Dat is niet volgens de ware leer.’

De Saoedische bekeerders

Nordine Taouil, zelf ex-beursstudent in Saoedi-Arabië, ronselde potentiële beursstudenten, droeg hen voor bij de ambassade en stelde zich borg voor hen.

‘Salafisten uit Saoedi-Arabië hebben als expliciete doelstelling het verrichten van de da’wa: de uitnodiging tot de islam’, schrijven de auteurs van het boek Salafisme. Saoedi-Arabië heeft sinds de jaren 1960 een enorme bijdrage geleverd aan de verspreiding van het salafisme of wahabisme in de vorm van religieuze lectuur, geld om moskeeën te bouwen en het opzetten van islamitische organisaties.

‘Men lijkt daarbij vooral moslims op het “juiste pad” te willen brengen’, zegt co-auteur en de Nederlandse salafisme-expert Joas Wagemakers.

‘Saoedi-Arabië heeft ook het geld om zielen te kopen’, meent Montasser AlDe’emeh. ‘Ik ben daar zelf getuige van geweest. Ik was net afgestudeerd en wilde de sharia of islamitische wetenschappen studeren.’ Dat kon echter niet in België en Alde’emeh had niet de middelen om een dure opleiding in het buitenland te volgen.

Het was de bekende Antwerpse imam Nordine Taouil die AlDe’emeh steunde om zich kandidaat te stellen als beursstudent en te gaan studeren in Saoedi-Arabië. Taouil, zelf ex-beursstudent in Saoedi-Arabië, ronselde potentiële beursstudenten, droeg hen voor bij de ambassade en stelde zich borg voor hen.

‘Het was overigens ook Nordine Taouil die Fouad Belkacem (woordvoerder Sharia4Belgium, nvdr) vanuit zijn jeugdhuis in Boom naar het salafisme heeft geleid’, vertelt Alde’emeh nog. ‘Belkacem ruilde Tupac in voor religie en kwam als bekeerling in contact met Nordine. Als ik zelf verder was gegaan, ultraconservatief en salafist werd, dan had ik dat te danken gehad aan Nordine Taouil.’

‘Je krijgt alles op een dienblad: een stabiele structuur die antwoorden biedt.’

Na een gesprek bij de ambassade werd Alde’emeh aanvaard als beursstudent en studeerde hij een aantal maanden in Saoedi-Arabië. ‘Ik kreeg gratis vliegtuigtickets voor familiebezoeken, 250 euro zakgeld per maand, gratis huisvesting, een gratis uitstap naar de hadj - iets waarvoor andere mensen een heel leven moeten sparen.’

AlDe’emeh keerde –om privéredenen– sneller terug dan verwacht. Hij werd geen salafist, maar begrijpt dus wel dat zoekende jongeren hier zich aangetrokken voelen door de Saoedische staatsislam en door het idee om ginder te gaan studeren.’

‘Je krijgt alles op een dienblad: een stabiele structuur die antwoorden biedt. En dat krijg je niet noodzakelijk in de arme moskeeën in België die op vrijwilligers en donaties van de moskeegangers steunen. Als je als jongere op zoek bent naar een identiteit, kom je in zo’n kant-en-klaarpakket echt wel een antwoord tegen. Zelfs mensen die hier gefaald hebben op school, kunnen met zo’n beurs naar daar. Daar hoeft geen tekening bij.’

‘Dat professionele karakter trekt aan, ook hier bij ons. Bidden in een mooie, goed onderhouden moskee als die in Schuman, die wordt gesteund door de Saoedi’s, heeft meer charisma dan een arme moskee die verstopt zit achter een armzalige garagedeur.’

Tussen geloofspuristen en veiligheidsdenken

Het aantal aanhangers van het wahabisme is, onder Saoedische invloed, zeker gegroeid, zegt AlDe’emeh. Maar hij beklemtoont dat het nog altijd maar een kleine minderheid betreft van de Belgische moslims. ‘Hoeveel mensen met baard en djellaba (lang gewaad, nvdr) zie je in Brussel?’

Tegelijk blijft dit een moeilijk meetbare groep, want geloof is een privé-aangelegenheid in onze seculiere samenleving. ‘Daar komt nog de vraag bij wat of wie je wil meten. Want wat bedoelen we met salafisme en met salafisten?’

‘Ben je salafist als je als moslim heel gelovig wil zijn, de profeet strikt wil volgen, een baard laat groeien, vrouwen niet in de ogen kijkt of een hand geeft, niet gaat werken in gemengde omstandigheden met vrouwen? Vorm je een bedreiging voor de samenleving of ben je een ultra-ortodoxe moslim die -net zoals een ultra-orthodoxe jood- misschien wel buiten de samenleving staat maar niet staatsgevaarlijk is?’

In 2012 noemde de Staatsveiligheid in Knack het salafisme de grootste bedreiging van de democratie. Hebben onze veiligheids- en inlichtingendiensten dan ongelijk?

‘Het salafisme staatsgevaarlijk noemen is contraproductief’, reageert AlDe’emeh. ‘Binnen het salafisme, ik blijf het herhalen, zijn er verschillende interpretaties mogelijk. Iedereen zoekt wat hij wil, dat geldt voor alle religies, dus ook de islam. Je hebt vredelievende soefi’s naast mensen die overgaan naar gewelddadig radicalisme.’

De lokroep van het kalifaat

Het ontbreekt België en zijn veiligheidsdiensten volgens AlDe’emeh aan inlevingsvermogen om de Syriëstrijders te begrijpen. België blijft te reactief kijken in plaats van proactief te willen begrijpen wat hen aantrekt in het salafisme.

‘Zelfs Syriëstrijders die hun kennis uit het salafisme of de leer van al-Wahhab hebben gehaald, hebben zich niet gekeerd tegen de Belgische maatschappij’, meent AlDe’emeh. ‘Er zijn ongeveer vierhonderd Syriëstrijders uit België vertrokken. Ze hebben geen initiële aanslagen gedaan in België omdat hun project niet hier maar in het Midden-Oosten is. Verviers is er gekomen nadat België zich mee inschreef in de interventie en de IS ging aanvallen. Het gevolg zien we: IS stuurt mensen terug naar Europa om aanslagen te plegen.’

IS streeft naar een kalifaat, een droom die onder veel moslims leeft. ‘Voor veel moslims is dat de uitkomst voor bijna een eeuw onrecht na de val van het vorige Kalifaat (de val van het Ottomaanse Rijk in 1924, nvdr), aldus AlDe’emeh.

‘Vanaf dan is het bergaf gegaan in het Midden-Oosten: met onderwijs, wetenschappelijk onderzoek, oliegeld, welvaart, tewerkstelling… Veel moslims voelen zich in het seculiere Westen tweederangsburgers. Voor salafisten vormt die samenleving een dilemma om er hun ultraorthodoxe levenswijze aan te verbinden. Daarom zoeken sommigen een uitweg, streven ze naar een land waar de sharia wordt geïmplementeerd en waar ze kunnen zijn wie ze zijn.’

‘IS speelt daar perfect op in. Niet iedereen bij IS is kanonnenvoer, er zitten echte denkers bij die hun geschiedenis goed kennen. Jihadisten gebruiken het onrecht van het post-Kalifaattijdperk, met ook de installatie van Israël, de oorlogen, de interventies, om mensen warm te maken voor hun project.’

‘Kijk naar onze sociale media, hoe jonge moslims er tekeer gaan. Wanneer een Belg met Marokkaanse roots sterft in Syrië, wordt daar door de Belgische samenleving om gelachen. Ze gaan zich identificeren, vinden de samenleving die hen niet aanvaardt koud. Ze worden niet serieus genomen.’

Creëerde Saoedi-Arabië een monster?

‘Zonder het wahabisme was er nooit IS of Al Qaeda geweest.’

Terug naar Saoedi-Arabië. Dat Riyad een grote invloed heeft gehad in de verspreiding van het salafisme, is zeker. Maar de mate van die invloed is ook te nuanceren, zeggen salafisme-experten. Nog voor er sprake was van de hervormingsbeweging van Ibn Abd al-Wahhab, bestonden al andere invloedrijke salafistische stromingen. En bovendien keerden sommige salafistische scholen zich ook juist tegen Saoedi-Arabië, omdat de moslimstaat bij uitstek zich teveel conformeerde en in zee ging met islamvijandige staten zoals de VS.

‘Jihadi-salafisten passen takfir (het tot niet-moslim verklaren van moslims, nvdr) toe wanneer ze zien dat moslimstaten zich niet aan de regels houden’, legt AlDe’emeh uit. ‘In die zin veroordeelde Osama bin Laden Saoedi-Arabië omwille van zijn banden met de VS en Israël. Hij stapte uit het Saoedische bondgenootschap tussen het koningshuis en de oelema. En anderen deden hem na, onder meer IS ziet Saoedi-Arabië als een afvallige staat.’

Met andere woorden: Saoedi-Arabië werd slachtoffer van zijn eigen bondgenootschap dat niet meer houdbaar was.

‘Dat is de Saoedische paradox: zonder het wahabisme was er nooit IS of Al Qaeda geweest’, vervolgt Alde’emeh. De spanning tussen de liberale levenshouding van het koningshuis van Saud en de ultraconservatieve staatsgodsdienst maakte Saoedi-Arabië ongeloofwaardig als religieus gidsland.

‘Iemand als Abu Imran (Fouad Belkacem) trok naar Saoedi-Arabië en had goede banden met de geestelijken. Maar hij werd getroffen door het enorme onrecht van de martelingen in de Abu Ghraib-gevangenis in Irak. Tegelijk zag hij hoe Saoedi-Arabië samenspande met de VS, die de gevangenis beheerden. Dat was voor hem de rode lijn. En dus begon hij met de salafistische jihadibeweging te sympathiseren.’

Niet alleen voor Saoedi-Arabië zelf, ook voor buitenstaanders is de Saoedische paradox moeilijk uit te leggen. Na 9/11 maar vooral na de aanslagen in 2003 in Riyad schreef Saoedi-Arabië zich meteen in het wereldwijde netwerk tegen terrorisme in. Maar tegelijk werd atheïsme of geloofsafval vorig jaar ingeschreven als terrorisme in de Saoedische antiterrorismewetgeving.

‘Het Saoedische koningshuis heeft een probleem’, zegt ook AlDe’emeh. ‘Enerzijds voltrekt zich een liberalisering en een secularisering. Dat zie je bijvoorbeeld in programma’s als Arabs got talent en Arab Idol, programma’s die worden gefinancierd door Saoedische emirs. Anderzijds is er het bondgenootschap tussen dit liberale huis van Saud en de geestelijkheid. De liberale emirs moeten nog altijd die legitimiteit behouden van de predikers, als vaandeldragers van de zuivere islam.’

‘Ze kunnen zich niet permitteren dat die leer zich zou keren tegen hen. En dus laten ze invloedrijke Saoedische geestelijken rustig hun gang gaan in hun missiedoelstellingen. Op die manier creëren ze legitimiteit.’