“‘Andere grenzen, andere tijden’

Verzwakking van grenzen

Na de val van de Berlijnse Muur in 1990 en de inval van Irak in Koeweit, kreeg die regel hernieuwde kracht toen de Amerikaanse president George H.W. Bush een nieuwe wereldorde uitriep waarin de regels van het VN-Handvest voortaan strikt geëerbiedigd zouden worden. Maar de VS zondigden als eerste tegen die belofte door in 2003 Irak binnen te vallen.

President Trump schept een nieuwe wereldorde, gebaseerd op het recht van de sterkste.

Rusland volgde in 2008 met een militaire operatie in Georgië en in Oekraïne in 2014. De grootschalige invasie van Oekraïne in 2022 was wellicht de meest flagrante overtreding van de VN-regel en van het respect voor de staatsgrenzen. De VS, de EU en vele anderen bekritiseerden de Russische inval fel, maar sinds de terugkeer van Trump in het Witte Huis bestaat er veel meer begrip voor Rusland. Bovendien dreigt Trump nu zelf met geweld tegenover Panama of Groenland. Ook al blijft het voorlopig bij woorden, het feit dat de hegemoon die garant stond voor een op regels gebaseerde orde nu zelf een taal hanteert die daar haaks op staat, ondergraaft die orde.

President Trump suggereert eigenlijk dat grootmachten als de VS, Rusland of China hun invloedzone eenzijdig mogen uitbreiden en daarbij geweld mogen gebruiken tegenover andere staten. Dat schept een nieuwe wereldorde gebaseerd op het recht van de sterkste.

In het licht van die ‘verdamping’ van de oude orde is het wellicht geen toeval dat een sterke staat met een sterk leger als Rwanda na decennia van twijfelen nu kennelijk beslist heeft dat de tijd gunstig is om met de verovering van de Congolese miljoenensteden Goma en Bukavu een Groot Rwanda in ere te herstellen. Ook Israël geeft aan dat het klaar is voor nieuwe gebiedsverovering in Palestina en Syrië.

Versterking van grenzen

Handel is evengoed een manier om grenzen te bepalen. Na 1945 werd gekozen voor een regime waarin staten onderhandelden over geleidelijke vrijmaking van de handel. Eerst gebeurde dat met het Algemene Overeenkomst over Tarieven en Handel (GATT), daarna met de Wereldhandelsorganisatie (WTO), opgericht in 1995.

De WTO zorgt voor een voorspelbare en stabiele handel waarbij door de overdracht van kennis en technologie een aantal ontwikkelingslanden, met China op kop, welvarender werden. De VS nemen nu afstand van dat regime door niet alleen de rechtspraak te blokkeren, maar ook door hun eigen tarieven op te trekken.

Met de uitbouw van de Afrikaanse Continentale Vrij-handelszone (AfCFTA), die de handel net wil bevorderen, bestaat er in Afrika een heel andere dynamiek. Het illustreert dat de meeste landen van het Globale Zuiden niet enthousiast zijn over de handelsmuren die de VS optrekken.

Migratiegrenzen

Voor personenverkeer bestaan er niet echt internationale verdragen. Mensenrechtenverdragen creëren dan wel een algemene bedding, staten bepalen zelf hoe ze omgaan met burgers uit andere landen.

Openheid ten aanzien van immigratie kan selectief zijn, bijvoorbeeld door de deuren open te zetten voor mensen met bijzondere kwaliteiten of diploma’s. De Schengenzone schept dan weer een nooit geziene bewegingsvrijheid voor mensen binnen Europa. Maar omdat de EU er niet in slaagt immigratie van buiten de EU te controleren, vormt dat intussen een belangrijk verkiezingsthema. Daarom voeren steeds meer lidstaten binnen de Schengenzone opnieuw grenscontroles uit, al zijn die weinig effectief.

Magisch denken

Grenzen definiëren een staat en zijn een manier om zich als samenleving op een bepaald grondgebied te organiseren. Maar dat betekent niet dat landen anno 2025 in splendid isolation kunnen leven. Water en lucht stromen over staatsgrenzen en sommige problemen kunnen alleen gezamenlijk aangepakt worden. Na 1945 waren internationale samenwerkingsverbanden, zoals het Internationaal Muntfonds en de Wereldgezondheidsorganisatie, dan ook doordrongen van het besef dat het in ieders belang is om te strijden tegen gezamenlijke uitdagingen zoals epidemieën of financiële instabiliteit.

De globale klimaatverandering vormt de meest recente uitdaging voor de internationale samenwerking. Het Montrealprotocol van 1987 slaagde erin de afbraak van de ozonlaag te stoppen en het VN-Klimaatverdrag van 1992 is ongetwijfeld het belangrijkste internationale milieu-akkoord. Maar ook hier keert de regering-Trump zich van af, in de overtuiging dat staatsgrenzen ook globale problemen op een afstand houden. Dat is een vorm van magisch denken die de onvermijdelijke internationale samenhang van meer dan acht miljard mensen ontkent. Daarin worden de VS niet gevolgd door de meerderheid van de staten.