“‘‘De Belgische rechtsstaat is in gevaar’’

‘Zowel rechtstaat als rechtsstaat is correct.’ Dat is te lezen op de website van Team Taaladvies van de Vlaamse Overheid. Die vermeldt verder nog: ‘In samenstellingen waarvan het rechterdeel met een s  begint, schrijven we een tussenletter -s-  als er in vergelijkbare samenstellingen zonder s een tussenklank -s- te horen is.’ Hoogst interessant voor een linguofiel. Maar belangrijker dan grammatica en semantiek is wat het begrip inhoudt. 

Een rechtsstaat is een handig ding. Het is een dam tegen onrecht, tegen onrechtmatige uitoefening van macht. De machtigen in een rechtsstaat hebben zich net als de minder machtigen te houden aan regels en er kan rechtspraak gebeuren als geldende regels overtreden worden. Burgers worden dus tegen de macht van de staat beschermd.  

België is zogenaamd een rechtsstaat. We hebben als Belg én als staat een grondwet te respecteren, er is een scheiding der machten, onze staat onderschrijft het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en andere grondrechten. Maar het loont eens de moeite om te kijken of deze theorie ook nog de toets van de praktijk doorstaat. Zo zijn er een aantal zaken die doen twijfelen of we effectief nog in een rechtsstaat leven. Enkele voorbeelden. 

De Klimaatzaak 

Samen met meer dan 70.000 burgers voert vzw Klimaatzaak een rechtszaak tegen de Belgische overheden om hen te dwingen hun internationale klimaatbeloftes na te komen. Dat proces startte in 2014, toen de vier bevoegde overheden (federale staat en gewesten) formeel in gebreke werden gesteld.  

Al snel eiste het Vlaams Gewest dat de taal van de gerechtelijke procedure naar het Nederlands gewijzigd zou worden. Dat wordt geweigerd, gesteund door de taalwetgeving. De Vlaamse Overheid gaat vervolgens naar de arrondissementsrechtbank en naar Cassatie en vangt overal bot. Een hoop belastinggeld werd dus uitgegeven aan zinloze procedures die kostbare klimaattijd deden wegtikken.  

Uiteindelijk kan in 2018 de echte Klimaatzaak van start gaan en komt er in 2021 een uitspraak: de rechtbank van eerste aanleg van Brussel heeft de Belgische overheden collectief veroordeeld voor hun nalatige klimaatbeleid. De rechters oordelen dat het Belgische klimaatbeleid zo ondermaats is dat het de wettelijke zorgplicht en de mensenrechten schendt. Er worden echter geen dwingende maatregelen opgelegd, geen sancties.  

Onze overheden schenden onze mensenrechten en misbruiken de rechtsstaat om het recht naast zich neer te leggen.

Even later vallen er in ons land 41 klimaatdoden door de ‘waterbom’ in de Vesdervallei en omstreken. Klimaatzaak gaat dus in hoger beroep. Klimaatzaak wint weer en als herstelmaatregel werd een gerechtelijk bevel opgelegd om minimaal 55% broeikasgasemissiereductie te realiseren in 2030. Vlaanderen gaat weer in Cassatie. Vlaamse politici in het rechtse spectrum spreken zich uit tegen ‘activistische rechters’. Zodoende ondergraven ze de rechtsstaat. De federale staat en Brussel slaan de hand wél aan de ploeg. 

Wat kunnen we hieruit leren? Onze overheden schenden onze mensenrechten en misbruiken de rechtsstaat om het recht naast zich neer te leggen. Liever steekt men zich weg achter procedures dan moed en daadkracht te tonen. Liever gaat men verder met onze grondrechten te schenden dan verantwoordelijkheid te nemen en de nek uit te steken. 

Overvolle en onmenselijke gevangenissen 

In 2019 werd de Belgische staat veroordeeld voor de overbevolking in enkele gevangenissen en de onmenselijke leefomstandigheden die dat met zich meebrengt. Sommige gevangenissen zijn bouwvallig, er zijn cellen zonder verwarming en ramen, keukens voldoen niet aan de normen van het FAVV, enzovoort. Ook in beroep werd de staat nu veroordeeld en legde de rechtbank in februari van dit jaar dwangsommen van 2.000 euro per dag, per gedetineerde die te veel in de gevangenis van Haren verblijft. Ook hier is er nog steeds geen plan om de overbevolking structureel aan te pakken. Ook hier legt de staat het recht dus liever naast zich neer dan gepaste actie te ondernemen. 

Het lijstje van veroordelingen van onze overheden is redelijk lang. 

Verschillende Belgische rechtbanken hebben zowel de staat als Fedasil de voorbije drie jaar meer dan 10.000 (!) keer veroordeeld voor het niet naleven van de nationale en internationale wetgeving inzake verzoekers om internationale bescherming. Zelfs het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft het ‘systematisch falen’ van de federale overheid aan de kaak gesteld.  

De staat werd in juli van dit jaar nog veroordeeld tot bijkomende dwangsommen voor het niet terughalen van Nizar Trabelsi uit een Amerikaanse gevangenis. 

Ook de Waalse overheid heeft rechterlijke beslissingen genegeerd, zoals bevelen om de wapenexport naar Saudi-Arabië stop te zetten, terwijl deze wapens worden ingezet in het conflict in Jemen. Ondanks meerdere schorsingen en annuleringen van exportvergunningen door de Raad van State, zijn nieuwe exportvergunningen verleend. 

De Belgische staat is dus een hardnekkige recidivist en voert systematisch rechterlijke bevelen niét uit. Dat is een serieuze bedreiging voor de rechtsstaat. Maar er is meer. 

Recht op protest 

In een rechtsstaat moet ook het recht op protest gegarandeerd zijn. Dit recht wordt echter steeds meer aangevallen door onze staat. Er was een rechtszaak tegen Greenpeace-activisten voor het uitrollen van spandoeken aan een gasoverslagterminal in Zeebrugge. Recentelijk vorderde de staat effectieve celstraffen tegenover klimaatactivisten die zinnens waren te gaan betogen aan de luchthaven van Deurne maar preventief werden gearresteerd met bruut geweld. Ze werden gelukkig vrijgesproken van de ongefundeerde aanklacht van ‘weerspannigheid’.  

Andere activisten kregen in een gelijkaardige zaak voorwaardelijke celstraffen van 2 maanden opgelegd voor ‘kwaadwillige belemmering van het verkeer’, terwijl het verkeer in de bewuste zone 30 gewoon kon blijven circuleren en de activisten zich op de weg bevonden. Totdat de agenten met hun voertuigen zélf het verkeer blokkeerden.  

Mensen krijgen bezoek van de politie als ze op hun voetpad een Palestinaboodschap krijten. Burgers worden opgepakt en krijgen GAS-boetes als ze ‘Free Palestine’ of dergelijke op stadspleinen in Brugge respectievelijk Gent krijten.  

Het stakingsrecht wordt evenzeer aangevallen door onze staat. Zo kregen stakers van Delhaize een stakingsverbod met dwangsommen opgelegd, dat nadien voor de rechtbank niet standhield. Er wordt steeds weer wetgeving voorgesteld die het recht op protest moeten beteugelen (de wet Van Quickenborne bijvoorbeeld). In het nieuwe strafwetboek bestaat er nu een misdrijf genaamd ‘kwaadwillige aantasting van het overheidsgezag’, waar zowat elke vorm van activisme onder zou kunnen vallen. 

Dan heb je nog een regering die het internationaal recht naast zich neerlegt doordat ze niéts doet om de genocide in Gaza te voorkomen. Je hebt politici, zelfs onze premier, die zeggen dat ze het aanhoudingsbevel van Netanyahu niet zullen doen naleven. Diezelfde premier pleit voor afzwakking van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens, dat een belangrijke pijler is van de rechtsstaat. In de verkiezingsprogramma’s van 2024 stonden in àlle partijprogramma’s voorstellen die de rechtsstaat bedreigen, aldus de Orde van Vlaamse Balies. 

Wanneer onrecht heerst, wordt verzet plicht. 

Het gaat dus niet goed met de rechtsstaat. En dat lijkt spijtig genoeg niet alleen in ons landje het geval te zijn. Het is een internationale trend. Een trend waarin rechts en extreemrechts de trekkers zijn. De Trumps en Orbans van deze wereld op kop. De rechtsstaat is dus geen absoluut gegeven meer. We zullen haar moeten beschermen tegen autoritarisme, fascisme, racisme, narcisme, corruptie, lafheid en grootheidswaanzin. Of we zullen zeer rechts van de rechtsstaat komen te staan. En daar is het niet fijn om te leven. 

Het ‘sociaal contract’ stelt dat burgers de autoriteit van de staat aanvaarden als die staat de belangen van de burgers bewaakt. Er lijken steeds meer aanwijzingen te zijn dat het sociaal contract door onze staat wordt verbroken. Men kan zich dus afvragen of de autoriteit van de staat nog zomaar altijd moet aanvaard worden. Burgerlijke ongehoorzaamheid komt dan in beeld als oplossing om het evenwicht weer te herstellen, om onrechtvaardige wetten en handelingen door onze staat aan de kaak te stellen. Wanneer onrecht heerst, wordt verzet plicht.