Reportage

Het recht op betogen staat ook in België onder druk

‘Wij zijn zot dat wij hier onze vrije tijd en energie in steken, dit is ons sociaal leven’

Charis Bastin

09 juli 2025 • 14 min leestijd

Het recht op betogen staat in ons land onder druk, zo waarschuwde onlangs het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens. Het toeval wil dat diezelfde dag drie actievoerders veroordeeld werden voor het kwaadwillig belemmeren van het verkeer tijdens een actie tegen de luchthaven in Deurne, Antwerpen. MO* legde zijn oor te luister bij de actievoerders.

De zon brandt op ieders hoofd en voor het eerst, maar zeker niet het laatst dit jaar, klimt het kwik tot boven de 30 graden. ‘We zouden petjes van Doe Deurne Dicht moeten laten maken’, merkt iemand op. Protestborden dienen vandaag een dubbel doel: ze bieden de enige schaduw op de kleine strook gras naast de Antwerpse luchthaven. Op de achtergrond vliegen hobbyvliegtuigen en privéjets af en aan.

Een eerste duim omlaag uit een autoraam laat niet lang op zich wachten. Al snel volgt een bestuurster, gebarend met een vinger op het hoofd. Het zijn zotten, die actievoerders.

Het is zaterdag 21 juni, het begin van de meteorologische zomer en de eerste hittegolf zit eraan te komen. Ook in de lucht begint stilaan het hoogseizoen met de zomervakantie in aantocht. Langs een hek aan de Antwerpse luchthaven hebben zich een dertigtal actievoerders verzameld, zoals elke zaterdag sinds december. Ze voeren er een wekelijks halfuurtje protest: tégen de luchthaven en vóór een park dat verkoeling had kunnen bieden op een dag als vandaag.

Door de warmte, het einde van de examenperiode en het begin van de vakantie is er vandaag iets minder volk dan de voorbije weken, vertelt een van de initiatiefnemers. Het maximum aantal actievoerders tot nog toe was 83 deelnemers.

‘We stonden hier zonder toelating onze mening te verkondigen, hé.’

‘Soprano’, stelt hij zichzelf voor met een activistennaam. ‘Ik denk niet dat ik hier al een dag heb gemist.’ Vorige zomer begon hij met de actie. Op een dag zette hij zich naast het hek aan de landingsbaan met een protestbord. Alleen.

‘Nadien volgde de luchtvaartpolitie me naar huis. Daarom kwamen we elke keer terug met meerdere mensen. We kregen vaak bezoek van de politie en op een gegeven moment liepen ook de GAS-boetes binnen. We stonden hier zonder toelating onze mening te verkondigen, hé.’

Enkele maanden later werd gekozen om goedkeuring aan te vragen voor de actie. Zoals elke week staat ook vandaag een politiecombi naast het tarmac om de actie te aanschouwen. Gaandeweg sloten meer en meer buurtbewoners zich aan, soms ook toevallige voorbijgangers. En er komen ook mensen met kinderen, wijst Soprano een man met zijn zoontje aan. Want dat de actie toelating heeft, werkt drempelverlagend. ‘Niet iedereen kan zich een GAS-boete veroorloven.’

Veroordeeld

Het recht op betogen staat ook in ons land onder druk, waarschuwt het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM) in zijn meest recente jaarverslag. Onder meer een te strikte toepassing van de GAS-wet bij protestacties zonder toelating vormt een risico. ‘Een boete, zelfs voor een laag bedrag, schendt de vrijheid van betoging indien ze als gevolg heeft de betrokkene te intimideren of ervan te doen afzien zijn recht van vreedzame betoging uit te oefenen.’

Maar het zogenaamde chilling effect, het ontradende effect door bepaalde vormen van protest te bestraffen, kan verder gaan dan boetes alleen. Op dezelfde dag dat het FIRM in dat jaarverslag zijn bezorgdheden uitte, werden drie demonstranten van Doe Deurne Dicht veroordeeld tot celstraffen met uitstel voor een protestactie aan de Deurnese luchthaven in augustus 2023.

‘We waren die dag met een veertigtal actievoerders’, vertelt Ombra (opnieuw een activistennaam), een van de veroordeelde actievoerders. ‘Het opzet was de blokkade van het rijvak dat dient om de luchthaven te verlaten. De gewone burger wilden we hier niet mee viseren, want die kon nog steeds via een andere route de luchthaven verlaten. Het was slechts een symbolische actie waarin we een park zouden uitbeelden, zodat de kwestie aandacht kreeg.’

Ombra klom in een houten constructie die er werd opgesteld. De twee andere veroordeelden probeerden zich aan elkaar vastgemaakt op de baan te zetten. Volgens de rechtbank vormde de actie een ‘belemmering van het verkeer die kwaadwillig werd uitgevoerd’. Ze oordeelde dat ‘de aard en ernst van de feiten en het georganiseerd karakter van de feiten het opleggen van een gevangenisstraf en geldboete noodzakelijk maken om beklaagden de wederrechtelijkheid van hun handelingen te doen inzien en hen ervan te weerhouden in de toekomst nieuwe feiten te plegen’.

‘Wie de weg wél succesvol afsloot in twee richtingen, was de politie met de vele combi’s.’

Maar de politie had de actie stopgezet nog voor ze goed en wel begonnen was, vertelt Ombra, terwijl hij boven het geluid van de draaiende motor van een privéjet probeert uit te komen. ‘Via buurtbewoners weten we dat er al veel combi’s klaarstonden in de wijken rond de luchthaven. Op geen enkel moment is de weg door ons effectief afgesloten, dat zie je zelfs op dronebeelden van de politie. Wie de weg wél succesvol afsloot in twee richtingen, was de politie met de vele combi’s.’

Het FIRM wilde zich niet uitspreken over lopende zaken, maar stelt in zijn jaarverslag dat het misdrijf ‘kwaadwillige belemmering van het verkeer’ de voorbije jaren tot veroordelingen leidde waarbij ‘een correcte afweging tussen het recht op betogen en de rechten van andere personen’ ontbrak.

Er is sprake van ‘een zorgwekkende algemene trend: er is een evolutie aan de gang waarbij de vrijheid van betoging, en daarmee samenhangend de ruimte voor openbaar debat, steeds meer wordt bedreigd’. Het Instituut roept daarom op tot een zekere tolerantie ten aanzien van vreedzame samenkomsten.

Hogere drempels

Gejuich weerklinkt uit een auto met een groep vrouwen. Niet lang daarna volgt een enthousiast toeterende wagen, met een duim omhoog uit het raam. Passanten op de fiets laten hun goedkeuring opmerken aan de hand van hun fietsbel. ‘Kom erbij staan’, luidt het antwoord aan het hek langs de luchthaven.

Wie zich ook aan dat hek bevindt, is An Wouters. Openbaar actievoeren zonder officiële goedkeuring is niet aan haar besteed. Ze zet zich met een tiental andere buurtbewoners in voor de burgerbeweging Vliegerplein. Terwijl de actievoerders van Doe Deurne Dicht protestacties opzetten die zichtbaarheid en aandacht moeten trekken, voert Vliegerplein actie in de luwte.

‘Wij doen het saaie werk’, grapt Wouters enigszins. Dat gaat van onderzoek naar luchtkwaliteit, geur- en geluidshinder en mobiliteit over het informeren van de buurt tot juridische procedures en het indienen van bezwaarschriften tegen infrastructuurwerken in de omgeving.

Voor hen dreigen geen GAS-boetes of rechtszaken, maar ook Wouters merkt dat de obstakels steeds groter worden. ‘In de eerste plaats moet je al weten dat een dossier lopende is. Daarna moet je ook nog bezwaar indienen, wat steeds moeilijker wordt gemaakt. Er is de tactiek om groepen zowel qua energie als financieel uit te putten door dezelfde openbare onderzoeken met kleine aanpassingen opnieuw in te dienen. We verenigden ons met Vliegerplein daarom in het Collectief Ongehoord, samen met een aantal andere buurtgroepen die dezelfde uitdagingen ervaren.’

Over vergunningen en openbare onderzoeken:

Wanneer een vergunning wordt aangevraagd - voor een verbouwing maar evengoed openbare werken - moet je vooraf een gele affiche ophangen of plaatsen die melding maakt van de plannen. Betrokken personen, zoals buurtbewoners, kunnen vervolgens de aanvraag inkijken (digitaal of bij de gemeente). Ze kunnen dan eventueel ook bezwaar indienen tegen het project. Die periode van openbaar onderzoek loopt 30 dagen.

Burgers kunnen niet alleen digitaal maar ook op papier bezwaarschriften indienen, en daarom zorgen burgerbewegingen er vaak voor dat modelbezwaren ook fysiek verspreid worden, zoals in winkels en horecazaken. Het moet onder meer digitaal zwakkere buurtbewoners de kans geven mee bezwaar in te dienen. ‘Die papieren bezwaren worden verzameld door de actiegroepen en afgeleverd aan het stadhuis. Maar we merkten dat die papieren bezwaarschriften niet altijd worden meegeteld in het totaal en soms beschouwd worden als een “petitielijst”.’

Toen in maart 2024 het openbare onderzoek liep voor een nieuwe vergunning voor de Antwerpse luchthaven, merkte Vliegerplein op dat bezwaarschriften indienen via e-mail niet voor iedereen meer mogelijk was. Alleen via het digitale loket of aangetekende brief kon dat nog, wat volgens Wouters drempelverhogend werkt.

Periodes waarin burgers bezwaar kunnen aantekenen, worden ook vaak opgestart vlak voor of tijdens een vakantieperiode, zegt Wouters. ‘Zo werd in juni 2023 gemeld dat de hervergunningsprocedure voor de luchthaven werd opgestart, de vergunning zelf werd verleend in juli 2024. Dat zijn voor ons moeilijke periodes om experten te contacteren, studiewerk te doen en mensen te mobiliseren.’

“Wetenschappelijk verpakt activisme”

Naast de juridische strijd zet Vliegerplein ook de schouders onder onderzoeksprojecten. ‘We voerden al onderzoek samen met organisaties zoals Greenpeace, Bond Beter Leefmilieu en Transport & Environment.’ Maar overheden nemen dat onderzoek zelden serieus, klaagt Wouters aan.

Ze geeft een voorbeeld: in februari publiceerde Vliegerplein een onderzoek naar geurhinder en luchtvervuiling, in samenwerking met Greenpeace en met de steun van Fonds Gezonde Lucht en BePlanet. De conclusie in het onderzoek: de geurhinder veroorzaakt door de luchthaven, vooral afkomstig van kerosine, wordt sterk onderschat.

Daarnaast werden ten zuidwesten van de luchthaven vier maanden lang de ultrafijnstofwaarden gemeten. Op dagen met druk vliegverkeer en veel geurhinder werden hoge ultrafijnstofwaarden gemeten met pieken tot 191.708 deeltjes per kubieke centimeter en een gemiddelde dagconcentratie tussen 3000 en 17.000 deeltjes. Ter vergelijking: de Vlaamse Milieumaatschappij spreekt van een 'hoge concentratie' vanaf daggemiddelden boven 10.000 deeltjes.

Op basis van de vluchtroutes aan de luchthaven konden de pieken vooral gelinkt worden aan vliegverkeer van privéjets. Die nemen het leeuwendeel van het vliegverkeer op Antwerp Airport voor hun rekening.

‘Ons onderzoek werd daarna door sommigen “wetenschappelijk verpakt activisme” genoemd. Terwijl we hier maanden tijd en werk aan spendeerden’, zucht Wouters. ‘We nemen als burgerbeweging net zélf initiatief om wetenschappelijk gestoeld naar buiten te komen. Dat zou publieke dienstverlening moeten zijn. Eigenlijk worden we gedwongen om het werk te doen van de overheid. En dan worden wij ervan beschuldigd ideologisch te zijn.’

Wouters benadrukt dat dit allemaal vrijwilligerswerk is. Een oneerlijk gevecht noemt ze het. ‘Eigenlijk zijn we zot dat we hier onze vrije tijd en energie in steken. Dit is ons sociaal leven. Ik word er zo kwaad van.’

‘Tegelijk besef ik dat wij geprivilegieerd zijn: we zijn hoogopgeleid en hebben genoeg financiële ruimte. Niet iedereen heeft dat. Het is zo onrechtvaardig wat er door mensen hun strot wordt geramd. Soms lijkt een project mooi verpakt en acceptabel aan de oppervlakte, maar besef je als je gaat graven hoe oneerlijk het is.’

Europese trend

Boetes, arrestaties en rechtszaken voor klimaat- en milieuprotest zijn geen alleenstaand feit in België. In heel Europa, waarschuwen tal van verschillende mensenrechtenexperts en -organisaties, is al een aantal jaar de trend zichtbaar waarbij vreedzaam protest hardhandig wordt aangepakt en opvallend streng bestraft.

Voor demonstranten is dit vaak net een manier om hun boodschap hoorbaar te maken en een breder publiek te bereiken, schreef een bezorgde Dunja Mijatović, Commissaris voor de Rechten van de Mens voor de Raad van Europa, daarover in 2023. Al kort na haar aanstelling in 2018 maakte ze gewag van een krimpende ruimte voor klimaat- en milieuprotest dat ze sindsdien alleen maar zag toenemen.

‘Het vrijwaren van het recht op vreedzaam protest en vrijheid van meningsuiting zou de regel moeten zijn. En elke beperking op die rechten een strikte uitzondering.’

Burgerlijke ongehoorzaamheid geldt als een laatste redmiddel, vooral voor klimaatactivisten. ‘Ze krijgen geen plek aan de beleidstafel, ze krijgen weinig transparantie over beleidsbeslissingen over projecten die schadelijk zijn voor het milieu en geen toegang tot klimaatconferenties. Of ze krijgen voor officiële protestacties een afgelegen plek toegewezen’, aldus Mijatović. ‘Het vrijwaren van het recht op vreedzaam protest en vrijheid van meningsuiting zou de regel moeten zijn. En elke beperking op die rechten een strikte uitzondering.’

Niet aangevraagde protestacties zoals die van Doe Deurne Dicht helpen het werk van Vliegerplein zichtbaarder te maken, beaamt Wouters. ‘Wij kunnen onze achterban niet vragen om deel te nemen aan acties waarbij je het risico op arrestatie of boetes loopt.’ Want hoewel het zichtbaarheid genereert, worden de persoonlijke risico’s voor acties van burgerlijke ongehoorzaamheid steeds groter.

De recente straffen maken Doe Deurne Dicht niet minder strijdbaar. Op 4 juli blokkeerden ze één van de privéjetterminals van de luchthaven, omdat, zo klinkt het, ‘het comfort van een kleine elite boven het welzijn van de rest van de bevolking wordt geplaatst’. 11 actievoerders werden bij de actie aangehouden.

Een week na de veroordeling van Ombra en zijn medeactievoerders werden vijf andere actievoerders vrijgesproken die weerspannigheid ten laste werd gelegd tijdens een andere actie aan de luchthaven. Drie van de vijf beklaagden zouden zelfs niet aanwezig zijn geweest bij die actie. De drie veroordeelde actievoerders gaan in beroep.

‘Ik blijf hier elke week staan tot er een park komt of tot ik in mijn kist lig’, zegt Soprano. Om stipt halftwaalf zet hij zich voor de rij actievoerders, het fietspad tussen hen in. ‘Doe Deurne Dicht!’, scandeert hij, gevolgd door de rest. ‘Wij willen een park!’

Word proMO*

Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.

Meer weten over proMO*lidmaatschap?

Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.

Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.

Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.

Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief

Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.