Het Tymosjenko-arrest en de EU-Oekraïne relaties: het einde nabij?

Dit arrest bepaalt niet alleen de politieke toekomst van Joelia Tymosjenko, maar ook die van Oekraïne en zijn relaties met de EU. Kiev staat namelijk op het punt een ambitieus associatieakkoord te sluiten met de EU dat onder meer een “diepgaande en omvattende” vrijhandelszone zal omvatten.
Oekraïne ambieert al lang een akkoord dat de EU markt zou openen en Oekraïne een “Europese” toekomst zou geven. Het arrest van dinsdagochtend legt nu een zware hypotheek op het verder verloop van dit akkoord. De EU bekritiseerde de voorbije weken het proces en riep Oekraïne op tot een rechtvaardige en eerlijke rechtsgang voor Tymosjenko, zonder politieke inmenging. Catherine Ashton, de Hoge vertegenwoordiger van de Unie voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid verklaarde dan ook luttele uren na het arrest dat de EU “diep ontgoocheld” is en dat dit in rekening zal worden genomen tijdens de laatste onderhandelingen van het akkoord.

Verschillende lidstaten, o.a. Oekraïne-supporters zoals Polen en Hongarije, stelden reeds dat ze het akkoord niet zullen ratificeren zolang Tymosjenko opgesloten is. Ook in het Europees Parlement gingen er stemmen op om het akkoord niet te ratificeren als het zo ver komt. Ashton hield de deur wel nog op een kier door te verklaren dat de onderhandelingen moeten doorgaan.

Maar ook al worden deze klachten over de gasakkoorden ingetrokken, er hangt Tymosjenko ondertussen al een nieuwe aanklacht boven het hoofd voor witwaspraktijken die ze midden jaren 90 zou hebben begaan toen ze aan het hoofd stond van een Oekraïens energiebedrijf. Bovendien stelde de EU deze week een ontmoeting met Janoekovitsj uit tot “een latere datum wanneer de omstandigheden gunstiger zijn om vooruitgang te boeken in de bilaterale relaties”.

Het was voorzien dat tijdens dit bezoek de laatste knopen over het associatieakkoord zouden worden doorgehakt zodat het op de EU-Oekraïne top in december zou kunnen worden ondertekend. Aangezien de relaties met de EU nu op de helling komen te staan bestaat de kans dat Oekraïne Rusland zal verkiezen als bevoorrechte partner voor economische integratie.

Rusland is namelijk heel wat minder bezorgd over het lot van Tymosjenko en ziet de gespannen EU-Oekraïne relaties als een ideale kans om Kiev definitief voor zich te winnen. Moskou probeerde dan ook de laatste maanden Oekraïne te verleiden met goedkopere gasprijzen en andere handelsvoordelen. Huidig premier en presidentskandidaat Vladimir Putin liet zelfs verstaan dat het herstellen van de relaties tussen Rusland en de andere voormalige Sovjetrepublieken een prioriteit zal zijn indien hij verkozen wordt in maart 2012. Zo stelde hij midden oktober een “Euraziatische Unie” voor die de voormalige sovjetlanden politiek en vooral economisch dichter bij elkaar moet brengen. Dit was vooral naar Oekraïne gericht, die tot nu toe weigert te integreren in de douane-unie tussen Rusland, Kazachstan en Wit-Rusland, ondanks druk uit Moskou.

Of Janoekovitsj zich nu zal laten overhalen om mee te stappen in de voorstellen van Moskou, ten koste van de relaties met de EU is onduidelijk. Het regende deze week verklaringen in Moskou, Brussel en Kiev die aantonen dat de komende weken bepalend zullen zijn voor de EU-Oekraïne relaties. Zo stelde de Oekraïense vicepremier Tigipko dat, indien de EU het tekenen van het associatieakkoord zal uitstellen wegens het Tymosjenko-arrest, Oekraïne toenadering zal zoeken naar Rusland en zijn douane-unie met Kazachstan en Wit-Rusland.

Janoekovitsj zelf schuwde voorlopig straffe taal, maar stelde wel dat hij zich niet door de EU wil laten dicteren en dat hij zal handelen in het belang van Oekraïne. Hij zal dus trachten het maximum uit deze situatie te halen door handelsvoordelen met beide buren proberen af te dwingen. Dit was deze week heel duidelijk toen Oekraïne, in een tijdspanne van 48 uur, een handelsakkoord met Rusland en 6 andere voormalige Sovjetrepublieken sloot en met de EU de moeizame onderhandelingen over het handelsluik van het associatieakkoord succesvol afrondde. Over dit laatste verklaarde Eurocommissaris voor handel Karel De Gucht wel (voorzichtig) dat het nu aan de Oekraïense beleidsmakers is om de nodige politieke condities te creëren zodat het akkoord geïmplementeerd kan worden.

Deze situatie brengt de EU voor een moeilijk dilemma: ofwel het ondertekenen van het associatieakkoord uitstellen, wat Janoekovitsj in de armen van Moskou kan drijven, ofwel uit geopolitieke overwegingen de onderhandelingen toch afronden, wat de geloofwaardigheid van de EU als promotor van fundamentele waarden en universele rechten zal aantasten. Bovendien is het duidelijk dat Oekraïne, en vooral Janoekovitsj, er zelf nog niet helemaal uit is welke buur nu het meest geschikt is als primaire handelspartner. Oekraïne zal binnenkort wel de keuze moeten maken tussen de EU en Rusland aangezien hij niet van twee walletjes kan blijven eten. Oekraïne zijn lidmaatschap van de douane-unie met Rusland en co zou namelijk incompatibel zijn met de beoogde vrijhandelszone met de EU. Het is dus duidelijk dat Tymosjenko haar beroepsprocedure niet alleen haar politieke toekomst kan bepalen, maar ook die van Oekraïne.

Guillaume Van der Loo is doctoraal onderzoeker aan het Europees Instituut van de rechtenfaculteit van de Universiteit Gent