“‘‘Hoelang wil Europa nog medeplichtig blijven in de genocidaire oorlog van Israël?’’

Op donderdag 1 juni 2000 trad, na vijf jaar onderhandelen, het Associatieverdrag tussen de Europese Unie (EU) en Israël in werking. Afgelopen zondag bestond het verdrag vijfentwintig jaar. Hoewel het verdrag al jaren onder vuur ligt, blijkt zelfs een aanhoudende genocide onvoldoende om het Europese continent wakker te schudden. De Europese Unie blijft ongestoord samenwerken met een koloniale bezettingsmacht.

Het EU-Israël Associatieverdrag vormt het fundament van de Europese banden met Israël. Het garandeert vrije handel en verregaande politieke, culturele en economische samenwerking. Hierdoor kunnen Israëlische producten zoals geneesmiddelen, software of militair materieel zonder tarieven verkocht worden op de Europese markt. Daarnaast vinden de meeste samenwerkingen tussen Belgische en Israëlische universiteiten plaats via EU-initiatieven, zoals Horizon Europe. Israël is hierin een bevoorrechte partner. Toetreding tot Horizon Europe biedt toegang tot aanzienlijke Europese onderzoeksbudgetten. Onder Horizon Europe, dat loopt tot 2027, heeft Israël inmiddels al meer dan 500 miljoen euro binnengehaald.

Maar het EU-Israël Associatieverdrag is niet zonder voorwaarden. De preambule van her akkoord stelt dat mensenrechten de basis vormen van het akkoord en Artikel 2 benadrukt dat mensenrechten een ‘essentieel element’ ervan vormen. Anders gezegd: mensenrechtenschendingen zijn een legitieme basis om het Associatieakkoord op te schorten.

Al jaren wijzen Palestijnse stemmen – van burgers tot mensenrechtenorganisaties – op de structurele rol van Europa in het in stand houden van Israëlisch staatsgeweld. Sinds de ondertekening van het Associatieverdrag in 1995 klinkt er dan ook aanhoudend verzet, zowel in Palestina als in Europa. Door onder andere druk van middenveldorganisaties in verschillende landen duurde het uiteindelijk vijf jaar voordat het verdrag in alle EU-lidstaten geratificeerd geraakte. Zo keurde ook de Belgische Senaat het verdrag pas goed eind 1999, na uitvoerige debatten en een resolutie die stelde dat het Associatieakkoord het vredesproces ten goede moest komen.

Sinds het bestaan van het akkoord, hechten voor- en tegenstanders veel belang aan Artikel 2, als garantie voor het geval Israël haar verplichtingen niet nakomt. In 2002 stemde zelfs een meerderheid in het Europees Parlement een resolutie voor de opschorting van het verdrag, omdat Israël de VN-resoluties niet naleeft en geen positieve rol speelt in het vredesproces. Maar dat bleef allemaal zonder gevolg. Hoewel het vredesproces begin 21ste eeuw duidelijk gefaald had met de start van de Tweede Intifada, en de Israëlische mensenrechtenschendingen zich opstapelden, kon Palestina in het post 9/11 tijdperk op steeds minder sympathie rekenen. Dat staat in schril contrast met de almaar nauwere samenwerking tussen Europa en Israël.

De vraag is hoelang Europa nog medeplichtig wil blijven in de genocidaire oorlog en apartheidsregime. Hoewel Israël zich al decennialang schuldig maakt aan verschillende mensenrechtenschendingen, maakt de huidige genocide duidelijk dat dit verdrag onhoudbaar is. Wil de Europese Unie haar eigen regels en het internationaal recht naleven, met de uitspraak over een mogelijke genocide van het Internationaal Gerechtshof en andere mensenrechtenorganisaties in het achterhoofd, dan moet hier een einde aan komen.

Als zelfs een genocide geen aanleiding is om het Associatieverdrag op te schorten, wat betekenen die principes over mensenrechten dan nog?

Sinds 7 oktober 2023 wordt de druk van onderuit om het Associatieverdrag te verbreken alleen maar groter. In 2024 lanceerde een coalitie van bijna 200 middenveldorganisaties een open brief om de opschorting van dit verdrag te eisen. Enkele weken geleden, na de verdere onmiskenbare escalatie van de genocide én de aanhoudende druk van studenten, personeel en professoren, spraken de tien Belgische rectoren zich eindelijk ook uit tegen de verderzetting van het Associatieverdrag in een open brief gericht aan minister van Buitenlandse Zaken Maxime Prévot. Ook zij moeten nu erkennen dat Israëlische universiteiten diep verweven zijn met het gewelddadige staatsapparaat, iets wat ze lang hebben trachten te nuanceren of ontkennen. Onder deze toenemende druk beslisten de Europese ministers op 20 mei 2025 om het verdrag te herbekijken en te onderzoeken of Israël zich aan het internationaal recht houdt in Gaza.

Al maanden zijn we getuige van de eerste gelivestreamde genocide in de geschiedenis van de mensheid. de afgelopen 19 maanden kwamen al 60.000 mensen om het leven in Gaza – een cijfer dat door verschillende experts steevast als een enorme onderschatting wordt beschouwd.  

De tijd van herbeoordelen is al lang voorbij. Zowat alle grote mensenrechtenorganisaties spreken nu van genocide. Het Internationaal Gerechtshof spreekt eveneens van een mogelijke genocide en heeft bovendien ook de bezetting van de Palestijnse gebieden illegaal verklaard (advies van juni 2024). Het Europese initiatief om het verdrag te evalueren lijkt dus slechts een poging om tijd te kopen en de druk van onderuit af te houden. Ook de Gaza-resolutie van de meerderheidspartijen, die in lijn ligt met Macron's Europees initiatief, ademt neokolonialisme in de 21ste eeuw uit. Het zelfbeschikkingsrecht van de Palestijnen wordt ondergeschikt gemaakt aan voorwaarden die opgelegd worden vanuit Brussel en Parijs. 

In tegenstelling tot het gebrek aan actie vanuit de Europese instellingen, zien we wel hoe steeds meer initiatieven van onderuit Europa een spiegel voorhouden. Zo werd vorige maand de Stop Funding Genocide- campagne gelanceerd met als doel de Europese Unie via een rechtzaak verantwoordelijk te houden voor de schending van haar eigen verdrag en van het internationaal recht. 

In Israël beginnen steeds meer stemmen zich zorgen te maken over de toenemende acties en initiatieven gericht tegen de Europese samenwerking. Europa is dan ook de grootste handelspartner van Israël. Zonder Europese middelen zou Israël in serieuze (financiële) problemen komen. Ook in het verleden bij het ontmantelen van andere apartheidsregimes, zoals Zuid-Afrika waren sancties een doeltreffend wapen. 

Europa beweert internationale normen en mensenrechten centraal te stellen. Het Associatieverdrag biedt nochtans een mechanisme om op te treden wanneer die rechten geschonden worden. Als zelfs een genocide geen aanleiding is om dat mechanisme in werking te stellen, wat betekenen die principes dan nog?