‘Alles wat ons ziek maakt, komt van buitenaf’

Ze sleepte met haar inheemse gemeenschap de Ecuadoraanse regering voor de rechter, zette protestmarsen op touw en ontving doodsbedreigingen. Milieuactiviste Patricia Gualinga is niet iemand die machteloos aan de zijlijn toekijkt. Met haar collectief Mujeres Amazónicas verenigt ze inheemse vrouwen in hun strijd tegen de brutale ontginning van grondstoffen in de Amazone en het geweld dat daaruit voortvloeit.

Wat hebben de verwoestende ontginning van grondstoffen en geweld tegen vrouwen in de Amazone met elkaar te maken? ‘Alles’, aldus Patricia Gualinga (53), Ecuadoraans milieuactiviste en inheems gemeenschapsleider. ‘De vernieling die bedrijven aanrichten in ons leefgebied treft vrouwen van oudsher het hardst’, zegt ze onomwonden. ‘Zoals onze moeders, van wie velen seksueel misbruikt werden door de medewerkers van oliemaatschappijen. Maar daar deden ze nooit hun mond over open, uit vrees om gestigmatiseerd te worden.’

Gualinga is leider van de Kichwa-gemeenschap van Sarayaku, Ecuador. Ze is een belangrijke stem in de milieubeweging van de Amazonevolkeren en een van de drijvende krachten achter Mujeres Amazónicas (‘Amazonevrouwen’), een collectief van meer dan honderd inheemse vrouwen uit de Ecuadoraanse Amazone. Ze trekken van leer tegen kolonialisme, de massale ontginning van grondstoffen en het gendergerelateerde geweld dat daarmee samenhangt.

‘Wij zijn rijk’

Het territorium van Sarayaku beslaat 135.000 hectare regenwoud en is alleen via een rivier bereikbaar, een paar uur varen van de dichtstbijzijnde weg in de provincie Pastaza. De 1400 bewoners leven er sinds jaar en dag in harmonie met de natuur, die ze als een levend wezen beschouwen. En dat willen ze graag zo houden, vertelt Gualinga tijdens ons interview in de voortuin van haar huis in Puyo, Oost-Ecuador.

‘Armoede is iets anders dan een kind dat op de grond speelt en een vuil gezichtje heeft.’

‘De verdediging van mijn leefgebied kreeg ik met de paplepel ingegoten. Als kind hoorde ik mijn ouders praten over onze waardigheid als inheems volk en het contact met de natuur. Wij zijn rijk, al zegt de buitenwereld dat we arm zijn. We hebben een groot leefgebied, biologisch eten dat we op een houtvuur koken. Onze huizen zijn gebouwd met natuurlijke materialen, zodat we niet doodgaan van de hitte onder een dak van zink. We hebben schone lucht en kunnen zonder problemen verdwalen in het bos. We kunnen blootsvoets lopen, in verbinding met Moeder Aarde, en een rustig leven leiden.’

Armoede is iets anders dan een kind dat op de grond speelt en een vuil gezichtje heeft, zegt Gualinga. ‘Onze armoede, alles wat ons ziek maakt, komt van buitenaf. Zoals de invloed van het kolonialisme op onze cultuur, de Ecuadoraanse staat die inheemse gemeenschappen aan hun lot overlaat, de verwoesting van onze natuur.’

De Kichwa-gemeenschap van Sarayaku voert al decennialang verzet tegen iedereen die het gemunt heeft op de natuurlijke rijkdommen van haar leefgebied. Olie, met name. Begin jaren ‘90 gaf de Ecuadoraanse staat het grondgebied van Sarayaku in concessie aan een Argentijns oliebedrijf, zonder de bewoners daarover te consulteren. ‘Wij willen geen oliewinning in ons territorium’, luidde hun reactie. Als antwoord stuurde de Ecuadoraanse regering het leger naar het gebied, terwijl het oliebedrijf de eerste explosieven installeerde voor de olieboringen.

David vs. Goliath

Dat was buiten het verzet van Gualinga en haar gemeenschap gerekend. In 2003 brachten ze de zaak naar het Inter-Amerikaanse Hof van de Mensenrechten. Dat zou in 2012 leiden tot een historische uitspraak tegen de Ecuadoraanse staat. De rechter besliste dat Ecuador in het gebied van Sarayaku geen olieconcessies had mogen geven. Het bedrijf moest vertrekken en het Hof oordeelde dat inheemse gemeenschappen bij nieuwe plannen voortaan geconsulteerd moeten worden.

Gualinga speelde een belangrijke rol in de zaak. Ze getuigde tegen de Ecuadoraanse staat en trad op als vertaalster van het Kichwa naar het Spaans. Toch zou de vreugde niet lang duren: in 2013 gaf de Ecuadoraanse staat groen licht voor de exploitatie van nog eens 120 miljoen vaten ruwe olie in de Amazone, waarvan driekwart in inheems gebied.

Ook deze keer was de beslissing genomen zonder de inheemse gemeenschappen naar behoren te consulteren over de plannen: slechts 7% van de betrokkenen kreeg de kans om een stem uit te brengen.

‘Rechten van de natuur’

De linkse president Rafael Correa was in 2006 aan de macht gekomen, mede dankzij de steun van de inheemse bevolking. De president van het volk bleek een wolf in schaapskleren. De ‘rechten van de natuur’, die hij in de grondwet van 2008 had laten verankeren, waren holle woorden. Ook het ambitieuze plan om een miljard vaten olie in het Nationaal Park Yasuní – een natuurreservaat met de grootste biodiversiteit ter wereld – in de grond te houden, zwierde hij in 2013 overboord.

‘Wij willen geen oliewinning. Wij willen dat ons land alternatieven voor energie ontwikkelt en dat het hele Amazonegebied wordt gewaardeerd, niet alleen zijn grondstoffen.’
Patricia Gualinga

De protesten van inheemse gemeenschappen en sociale bewegingen werden onder zijn regime harder dan ooit onderdrukt, vertelt Gualinga. ‘We werden “infantiele activisten” en “gestrande poncho’s” genoemd. Men deed er alles aan om ons te verdelen, er was eenheid in onze gelederen nodig. Daarom besloten we om onze vrouwelijke stem te laten horen, om duidelijk te maken dat we tegen oliewinning in ons territorium waren.’ En ziedaar, Mujeres Amazónicas was geboren.

De eerste actie van het vrouwencollectief was een protestmars tegen president Correa’s plannen voor oliewinning in Yasuní en het zuidoosten van de Amazone. Meer dan honderd vrouwen namen deel aan de 250 kilometer lange tocht van Puyo, in het hart van de Amazone, naar de Ecuadoraanse hoofdstad Quito. De president weigerde de vrouwen te ontvangen, maar in het parlement waren ze een paar dagen later wel welkom.

Namens de vrouwen nam Gualinga het woord: ‘Wij kwamen naar Quito omdat we ons zorgen maken over de regeringsplannen voor oliewinning, die gevolgen kan hebben voor de hele Amazone. Wij, vrouwen, worden onevenredig getroffen door deze olieboringen. Wij willen geen oliewinning. Wij willen dat ons land alternatieven voor energie ontwikkelt en dat het hele Amazonegebied wordt gewaardeerd, niet alleen zijn grondstoffen. Wij zijn hier voor uw en ons leven, en dat van onze toekomstige generaties.’

Maar in de Amazone is de strijd nooit helemaal gestreden. President Correa zette zijn plannen desondanks door: in 2016 begonnen de omstreden olieboringen in Yasuní. Vijf jaar later, in 2021, besloot de huidige president Guillermo Lasso om de olieproductie nog verder te verhogen.

Doodsbedreigingen

Sinds een paar jaar richten de Amazonevrouwen zich op een gevolg van de roofbouw dat vaak onderbelicht blijft: het geweld tegen vrouwen door de komst van bedrijven die het gemunt hebben op de natuurlijke rijkdommen in het gebied. Volgens cijfers van de Wereldbank heeft bijna zeven op de tien vrouwen in de Amazone al te maken gehad met gendergerelateerd geweld.

‘Geweld is een realiteit waar veel inheemse vrouwen over zwijgen.’

Gualinga is een van hen. Op 5 januari 2018 schrok ze ‘s nachts wakker van een steen die door het raam van haar slaapkamer vloog. Het glas viel op haar bed, ze was verlamd van angst. Toen ze naar buiten keek, zag ze een man weglopen. Hij draaide zich om en riep: ‘Volgende keer ga je eraan, hija de puta (hoerendochter).’

Gerechtigheid voor deze vormen van geweld is doorgaans een zinloze zoektocht. Corruptie, seksisme en de afwezigheid van de staat in het gigantische Amazonegebied maken het knap lastig om de daders veroordeeld te krijgen. De zaak van Gualinga – die naast een politiebureau woonde in een straat vol met camera’s – werd in 2020 eenvoudigweg gearchiveerd.

Huis van de vrouwen

In vele gevallen vallen vrouwen ten prooi aan huiselijk geweld. Daarover praten is nog altijd taboe. In maart 2020 openden de vrouwen daarom het Huis van de Vrouwen in Puyo. Ze bieden er opvang aan vrouwelijke slachtoffers van geweld en organiseren er sessies groepstherapie, begeleid door een inheemse psychologe. ‘Geweld is een realiteit waar veel vrouwen over zwijgen. Die realiteit zichtbaar maken is lastig, en we hebben nog een lange weg te gaan.’

‘Ik word, met al mijn capaciteiten, nog altijd weinig serieus genomen in mijn eigen organisatie. Terwijl een man daar alleen maar man voor hoeft te zijn.’

In inheemse culturen heeft de vrouw nog altijd een dienende rol, verduidelijkt Gualinga: ‘Ze moet kinderen krijgen, wassen, schoonmaken, voor haar man koken, alles. Mannen doen ook zwaar werk, maar in tegenstelling tot vrouwen hebben zij wel tijd en ruimte om uit te rusten. Het mannelijke vertoon is sterk aanwezig in sommige Amazoneculturen, zoals de Achuar en Shuar. Vrouwen hebben er weinig te zeggen en weten niet beter dan die rolverdeling te accepteren.’

In andere culturen, zoals de Kichwa, komen vrouwen wel in opstand. ‘Maar die veranderingen gaan langzaam. Inheemse organisaties zijn nog altijd een patriarchaal bolwerk. Vrouwen mogen hooguit de symbolische rol van vicepresident vervullen. Wij willen een vrouw als president, en daarop zeggen mannen dat vrouwen niet in staat zijn om dat leiderschap te vervullen. Zo word ik, met al mijn capaciteiten, nog altijd weinig serieus genomen in mijn eigen organisatie. Terwijl een man daar alleen maar man voor hoeft te zijn.’

Om dat tij te keren organiseert Mujeres Amazónicas trainingen in politiek leiderschap voor vrouwen. Twee weken lang leren ze over zelfbestuur en gendergelijkheid en krijgen ze mediatraining. Met succes, zegt Gualinga: ‘Velen van hen hebben nu een actievere rol in verschillende organisaties.’

Balsahout

De vrouwelijke invloed werpt zijn vruchten af. Naast de overwinning in de rechtszaak over oliewinning, zei de Kichwa-gemeenschap van Sarayaku ook ‘neen’ tegen de kap van balsahout in haar grondgebied. De tropische houtsoort wordt gebruikt voor de bouw van de wieken van windmolens. De toegenomen vraag naar balsa leidde de voorbije jaren tot een ongecontroleerde kap van de bomen in de Amazone.

‘Met name vrouwen boden weerstand tegen de balsahandel, omdat zij het hardst getroffen worden door de impact daarvan. De houtkappers brachten alcohol, drugs en covid naar de gemeenschappen. Ook zijn minstens elf meisjes verdwenen, van wie nog altijd geen spoor is.’

Daarnaast was de milieuschade erg groot. De bomen zorgen ervoor dat rivieren niet overstromen bij hevige regenval, doordat ze een natuurlijke barrière tegen het water vormen. Maar door erosie treden rivieren nu buiten hun oevers en worden huizen, bruggen en gewassen verwoest. ‘In Europa beschouwt men windmolenparken als duurzaam, zonder door te hebben welke impact ze hebben aan de andere kant van de wereld’, verzucht Gualinga. ‘Wij willen dat het oerwoud wordt gerespecteerd en dat we in vrede kunnen leven, volgens onze waarden. Daarom geven we niet op.’

Dit portret werd geschreven voor het lentenummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.