‘De “liberale revolutie” in Brazilië draait de klok twintig jaar terug’

Reportage

Komt Brazilië terug op de VN-hongerkaart?

‘De “liberale revolutie” in Brazilië draait de klok twintig jaar terug’

‘De “liberale revolutie” in Brazilië draait de klok twintig jaar terug’
‘De “liberale revolutie” in Brazilië draait de klok twintig jaar terug’

Sinds de afzetting van president Rousseff in 2016 is Brazilië in een diepe crisis beland. In de institutionele chaos die is ontstaan, werpt het gerecht zich op als redder des vaderlands, maar met een dubieuze agenda. Op 7 oktober kiezen de Brazilianen een nieuwe president terwijl de populairste kandidaat achter de tralies zit.

© Reuters / Stringer

Voormalig president Lula Da Silva wordt letterlijk op handen gedragen tijdens een bijeenkomst begin dit jaar in de buurt van São Paulo

© Reuters / Stringer​

Twee WK’s voetbal geleden, rond 2010, liep Brazilië op wolken. Het land, het op vier na grootste van de wereld, was goed op weg om ook de vijfde economie van de wereld te worden. Vandaag is die droom aan diggelen gevallen. Sinds de protesten van juni 2013 is het land politiek en economisch in een vloed van dramatische gebeurtenissen terechtgekomen. De kans is groot dat de komende verkiezingen de toestand nog verder destabiliseren. Ex-president Lula da Silva, nog steeds de populairste politicus van het land, zit een celstraf uit en nummer twee in de peilingen, Jair Bolsonaro, dweept met de militairen. Intussen bruist het van vernieuwende politieke initiatieven, al lijken die vooralsnog niet sterk genoeg om het tij te keren.

De laatsten zullen de eersten zijn. Dat is mijn eerste indruk als ik me in de miljoenenstad São Paulo in de metro begeef. Een onafgebroken drom pendelaars stroomt door de gangen. Mensen in alle kleuren, blank, bruin, zwart of mulat, met inheemse of Aziatische gelaatstrekken. De meesten in de weer met smartphones of andere slimme apparaten_._ Overal reclameborden. In de trein informeert een elektronische stem: ‘Met het oog op uw veiligheid wordt alles in deze metro gefilmd.’

De vorige, sociaaldemocratische regering slaagde erin Brazilië in 2014 van de VN-hongerkaart te laten verdwijnen. Vandaag dreigt het daar weer op te komen.

Dit is smart city São Paulo, met haar twaalf miljoen inwoners de grootste stad van Brazilië. Wie hier opgroeit, heeft een aangescherpt overlevingsinstinct en kan niet anders dan beter uitgerust zijn voor de toekomst: om zich te bewegen in een superdiverse samenleving, om om te gaan met het gevoel van onveiligheid, om te leven in een wereld van extremen. ‘Vriendelijk verzoek om bedelaars in de stations of in de treinen niets toe te stoppen’, zegt de elektronische stem nog.

De volgende ochtend zie ik een man met twee reusachtige zakken de afvalcontainers leeghalen. Her en der hebben daklozen zich geïnstalleerd onder bruggen of langs de hekken van de parken, met een deken bij wijze van tent. Brazilië is een van de minst gelijke landen ter wereld en onder de regering-Temer is die ongelijkheid nog groter geworden. Dankzij de sociale programma’s van de vorige, sociaaldemocratische regering (2003-2016) verdween Brazilië in 2014 van de VN-hongerkaart. Vandaag dreigt het daar weer op te komen. ‘Brazilië is in twee jaar tijd twintig jaar achteruitgegaan’, kopt de cover van de Braziliaanse Le Monde Diplomatique.

Wild kapitalisme

Sinds Dilma Rousseff (PT, Partido dos Trabalhadores, Arbeiderspartij) uit haar ambt is gezet heeft Michel Temer (PMDB, sinds kort veranderd in MDB: Movimento Democrático Brasileiro) de macht overgenomen. Met zijn regering van uitsluitend blanke oudere mannen heeft hij een drastische heroriëntering van twaalf jaar PT-beleid doorgevoerd. Er kwam een grondwetswijziging die de sociale uitgaven voor de komende twintig jaar bevriest, om met dat geld de overheidsschuld te betalen.

De arbeidswetgeving werd drastisch hervormd om de arbeidsmarkt te flexibiliseren. Clemente Ganz, technisch directeur van de intersyndicale studiedienst Dieesse: ‘In twee weken tijd heeft de regering hier een historisch arbeidspact verbroken en een hervorming doorgevoerd waar Spanje twintig jaar voor nodig had. In Frankrijk probeert Macron hetzelfde te doen, per decreet, maar dat gaat over een fractie van wat hier is gebeurd.’ De bevolking is, na zoveel straatprotesten, uitgeput en de regering negeert het ongenoegen. Temer scoort na twee jaar nauwelijks 3 procent goedkeuring.

© Alma De Walsche

Van links naar rechts: Candido Grzybowki (gewezen directeur van het Braziliaans Instituut voor Sociale en Economische Analyse (Ibase) in Rio de Janeiro, en een van de oprichters van het Wereld Sociaal Forum), Clemente Ganz (technisch directeur van de intersyndicale studiedienst Dieesse), Guilherme Casaroes (politicoloog van de prestigieuze denktank en businessschool Fundación Getulio Vargas), Kim Kataguiri (voorman van MBL, Movimento Brasil Livre), Mino Carta (Braziliaans journalist) en Ruy Braga (socioloog aan de Universiteit van São Paulo)

© Alma De Walsche​

Er kwam een stel maatregelen om de Braziliaanse economie verder te openen. Het ontstellendste daarbij is hoe de regering zelf de kroonjuwelen van de Braziliaanse economie ontmantelt. Vooral wat er in de petroleumsector gebeurt, is in de ogen van veel Brazilianen dramatisch. Onder Lula werd er een wet aangenomen die de olieopbrengsten van de pre-sal, een geologische formatie met een gigantische voorraad diepzeeolie voor de kust van Rio de Janeiro, in een Sociaal Fonds stortte om gezondheidszorg en onderwijs te financieren.

Temer heeft dit Fonds afgeschaft. Een aantal velden van de pre-sal werden inmiddels verkocht. Een van de grote kopers was Exxon Mobile, naast BP en Chinese oliemaatschappijen. De afdeling raffinaderijen van Petrobras werd geprivatiseerd, waardoor Brazilië drie keer verliest: het verliest banen, het verliest spitstechnologie en het moet zelf geraffineerde olie duurder invoeren. De vliegtuigbouwer Embraer, de elektriciteitsmaatschappij Electrobras, de mijnbouwgigant Vale, ze worden allemaal aangeboden voor privatisering.

‘Tussen 2003 en 2013, onder de regering van Lula en Rousseff, kwamen er elk jaar 2,1 miljoen banen bij. Het was een garantie voor herverdeling en consumptie en zo een stimulans voor de eigen economie,’ zegt Ruy Braga, socioloog aan de Universiteit van São Paulo, USP. Sinds het aantreden van de regering-Temer is die motor gestokt en zijn die 20 miljoen banen weer verloren gegaan. ‘Op het einde van de regering-Rousseff bedroeg de werkloosheid 6,8 procent, vandaag is die gestegen tot 13,1 procent. Brazilië telt 13 miljoen werklozen, 25 miljoen mensen met baantjes waar ze niet van kunnen leven en 4 miljoen, vooral jongeren, die geen perspectief op werk hebben.’

‘De nettobalans van tweeëneenhalf jaar Temer zal 0 procent groei zijn. En de middelen om de boel weer aan te zwengelen hebben we niet meer zelf in handen.’

Onder Temer is het quotasysteem dat toegang tot de universiteiten voor inheemsen en zwarten moest stimuleren weer afgeschaft, is de ontbossing weer toegenomen en de wet op het gebruik van pesticiden weer versoepeld. Braga: ‘Dit is een wild kapitalisme gebaseerd op pure roofbouw.’

Zelfs macro-economisch is het nettoresultaat van heel deze operatie nagenoeg nul. Braga: ‘Tijdens de eerste maanden van de regering-Temer kromp de economie met 3,6 procent. In de voorbije twee jaar was er een groei van 2 procent en voor dit jaar wordt er 1,2 procent groei voorspeld. De nettobalans van tweeëneenhalf jaar Temer zal neerkomen op 0 procent groei. Maar de middelen om de economie weer op gang te brengen hebben we inmiddels niet meer zelf in handen.’

© Mino Carta

1980. Lula wordt verwelkomd na zijn vrijlating. Hij was gevangen gezet wegens een staking van metaalarbeiders.

© Mino Carta​

Juni 2013, Braziliës mei ’68

Hoe heeft het kunnen gebeuren dat twaalf jaar sociaal beleid in twee jaar is afgebroken? ‘De protesten van juni 2013 waren ons mei ’68. Ze openden een nieuwe politieke cyclus’, zegt Jean Tible, politicoloog aan de USP. Verschillende analisten delen die mening. In volle kwalificatieperiode voor het WK werd het land op stelten gezet door massale volksprotesten. Aanleiding was de prijsverhoging van een ov-kaartje met 20 cent. In een mum van tijd zwol het protest aan: over huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg. Voor een nieuwe groep lagere middenklasse konden de veranderingen niet snel genoeg gaan, terwijl de gevestigde middenklasse zich bedreigd voelde door de nieuwkomers.

De oude elite wachtte al lang op een moment van zwakte om de PT-regering uit het zadel te lichten en zag hierin haar kans schoon. In oktober 2014 won Dilma Rousseff nipt de presidentsverkiezingen, maar die tweede ambtstermijn heeft de oppositie haar niet gegund. De externe oppositie kwam van haar rivaal, Aécio Neves (PSDB), nu zwaar verwikkeld in allerlei corruptieschandalen. Maar ook van haar vicepresident en coalitiepartner zelf, Michel Temer en zijn PMDB-partij.

Rousseff, meedogenloos in haar strijd tegen corruptie, had vijf ministers van PMDB ontslagen vanwege hun verwikkelingen in omkoopschandalen en PMDB zon op wraak. Begin 2016 zette parlementsvoorzitter Eduardo Cunha (PMDB) de afzettingsprocedure tegen president Rousseff in, een proces dat op 31 augustus 2016 zijn definitieve beslag kreeg: exit Roussef.

Roussef is afgezet vanwege een begrotingshandigheid die vele presidenten haar hebben voorgedaan – en die ook Temer zélf heeft toegepast, in december nog.

Heel die procedure werd doorkruist door een gigantisch corruptieschandaal bij het staatsoliebedrijf Petrobras dat in 2014 aan het licht was gekomen, de zogenaamde Car Wash-operatie. Aanvankelijk werd Rousseff medeverantwoordelijk gesteld voor de omkoopschandalen, maar toen men geen bezwarend materiaal tegen haar persoonlijk kon vinden, werd er een ander argument gezocht. Uiteindelijk is de president afgezet door wat men “financieel pedaleren” is gaan noemen: om in november en december 2015 de sociale uitgaven te kunnen betalen, had de president een beroep gedaan op de begroting van 2016. Dat werd plots een “misdrijf” genoemd en gebrek aan verantwoordelijkheidszin. Nochtans hebben vorige presidenten probleemloos hetzelfde gedaan – en ook de regering-Temer zelf, in december nog.

Ché Passé

Een van de stuwende krachten achter de machtswissel was de MBL, Movimento Brasil Livre, Beweging voor een Vrij Brazilië. Samen met Vem Pra Rua (Kom op Straat) en Revoltados Online (Onlinerebellen) is het een van de drie nieuwkomers op het politieke forum die vooral op het internet actief zijn en een expliciet liberale boodschap brengen. Volgens welingelichte bronnen in Brazilië worden ze onder meer gefinancierd door Exxon Mobile, door de militant klimaatsceptische Amerikaanse gebroeders Koch uit Kansas, maar ook door de Braziliaanse federatie van Industriebedrijven in São Paulo, FIESP. Het gigantische mediaconcern O Globo deed de rest, door hen permanente aandacht te geven tijdens de anti-Rousseff-protesten van 2016.

De actiefste is MBL. Van hun website geplukt: ‘De nieuwe revolutionair in Brazilië is vandaag liberaal. De tegencultuur van de moderne tijd is niet meer links zoals in de jaren ’60 maar “rechts liberaal”. Niets zo kitscherig en ouderwets als een jongeman die het t-shirt van de moordenaar Che Guevara draagt. Niets meer achterhaald dan iemand die de tiran Fidel Castro de hemel in prijst. (…) Het is de wind van verandering, die steeds harder waait in ons land.’

Hun fysieke basis bevindt zich in een woonhuis in een rustige wijk van Vila Magdalena in São Paulo, waar ik Kim Kataguiri, de 22-jarige voorman van de beweging, opzoek. Een tiental jonge mensen zijn er aan de slag, met hoofdtelefoons, laptops en opname-apparatuur voor YouTube-filmpjes. De boodschap van Kim klinkt simpel: alleen een doorgedreven liberalisme kan dit land redden. De staat moet afgeslankt worden en de vrije onderneming gestimuleerd. Staatsbedrijven geprivatiseerd en de macht gedecentraliseerd. Ik vraag hem of die boodschap gehoor vindt bij hun achterban. Kataguiri: ‘Het liberale gedachtegoed heeft het in Brazilië steeds moeilijk gehad vanwege het trauma van de dictatuur. Nu weten de mensen dat je liberaal of conservatief kan zijn met respect voor de democratie. MBL is precies opgericht om die boodschap op een aantrekkelijke manier bij de mensen te brengen.’

© Mino Carta

1989. Lula tijdens zijn eerste presidentscampagne.

© Mino Carta​

MBL is dan ook enthousiast over het economische beleid van de regering-Temer. Momenteel hebben ze één gemeenteraadslid in São Paulo, Fernando Holiday, zwart en homo, hoewel MBL racistische en homofobe standpunten inneemt. Voor de presidents- en parlementsverkiezingen van oktober mikt de beweging op een sterke vertegenwoordiging in het parlement, ze willen een liberale lobby creëren in het congres. Op dit ogenblik wordt het parlement gedomineerd door drie grote machtsblokken, de zogenaamde bancadas of lobbygroepen: de biblia, de evangelische kerken; de bala, de wapenlobby en voorstanders van een repressief beleid; en de boi, de grootgrondbezitters. Als presidentskandidaat steunt MBL Flavio Rocha van de rechts-liberale Braziliaanse Republikeinse Partij, PRB.

Kataguiri ging al eens spreken op een congres in Warschau, heeft onlinecontacten in Groot-Brittannië en ook in België. ‘Samen maken we deel uit van een beweging Liberal Internationalism’, verneem ik van Kataguiri. ‘In Venezuela, waar de context erg moeilijk is, geven we onze volle steun aan de beweging Rumbo Libertad. Inspiratiebronnen voor MBL zijn denkers als Edmund Burke, Milton Friedman en Friedrich Hayek.’

Eind juli haalde Faceboek een netwerk van 196 pagina’s en 87 accounts van MBL offline omdat die volgens de socialenetwerksite desinformatie verspreidde met het oog op de verkiezingen van oktober, met de bedoeling verdeeldheid te zaaien. De gedeactiveerde pagina’s, die samen meer dan een half miljoen volgers hadden, varieerden van sensationele algemene nieuwsfeeds tot politieke slogans met conservatieve inslag.

Aan de linkerzijde bracht het Frente Povo sem Medo (Front Volk zonder Angst), opgericht in oktober 2015, verschillende sociale organisaties, linkse politieke partijen, beroemde Brazilianen, academici en vakbonden samen om Roussefs afzetting te verhinderen, maar die manifestaties konden lang niet op dezelfde media-aandacht rekenen en sprongen dus minder in het oog.

Activistisch gerecht

In 2014, toen Brazilië worstelde met een economische recessie, onder meer ten gevolge van de dalende grondstofprijzen, compliceerde de Car Wash-operatie de politieke situatie. De kroonjuwelen Petrobras en Odebrecht (een reusachtig industrie- en bouwconglomeraat), en een handvol andere Braziliaanse bedrijven bleken politici en zakenlui te hebben omgekocht. Meer dan tweehonderd politici en bedrijfsleiders zijn intussen in beschuldiging gesteld.

Vandaag wordt echter met argwaan gekeken naar de rol van het gerecht in dit anticorruptieonderzoek. Guilherme Casarões, politicoloog van de prestigieuze denktank en businessschool Fundación Getulio Vargas, is formeel: ‘De C_ar Wash-_operatie is zeker begonnen als een welgemeend initiatief om de corruptie te bestrijden. De bevolking is ook gaan geloven dat die intentie authentiek was. Vandaag is echter duidelijk dat men selectief te werk gaat in het onderzoek.’

De rechter van het Hooggerechtshof die aanvankelijk het proces tegen Lula zou behandelen, Teori Zavascki, is in januari 2017 in een mysterieuze vliegtuigramp omgekomen.

Het gerecht is zijn bevoegdheid te buiten gegaan en misbruikt het onderzoek om een politieke agenda te dienen, met name de Arbeiderspartij van Lula treffen en vooral dan Lula zelf uitschakelen voor de volgende verkiezingen. Rechter Sergio Moro, zelf diep geworteld in de PSDB-oppositiepartij, heeft het onderzoek naar Lula’s dossier in handen en heeft zich in alle mogelijke bochten gewrongen om Lula achter de tralies te krijgen. De rechter van het Hooggerechtshof die aanvankelijk het proces tegen Lula zou behandelen, Teori Zavascki, stond erg kritisch tegenover Moro. De man is in januari 2017 in een mysterieuze vliegtuigramp omgekomen en vervangen door Alexandre de Moraes, minister van Justitie en Veiligheid in de regering-Temer.

Lula wordt er door Moro van beschuldigd onrechtmatig een flat (280 m²) te hebben verworven in ruil voor opdrachten van het bouwbedrijf OAS. Er zijn echter nooit bewijzen geleverd dat Lula eigenaar is van de bewuste flat. Het hele onderzoek is ook met een nooit geziene snelheid gevoerd. Bovendien is Lula in de gevangenis gegooid nog voor alle beroepsmogelijkheden waren uitgeput, wat ingaat tegen de grondwet. Om dit mogelijk te maken, heeft het Hooggerechtshof een speciale stemming gehouden, die 6 tegen 5 in het nadeel van Lula uitviel.

Intussen is er grote onenigheid binnen het gerecht over de al dan niet rechtmatige aanhouding van de ex-president. Honderd tweeëntwintig Braziliaanse juristen van de universiteit PUC van Rio de Janeiro publiceerden samen een boek over de onrechtmatigheid van Lula’s gevangenneming, Comentarios a uma sentença anunciada. O processo Lula (Commentaren bij een aangekondigde veroordeling. Het proces-Lula). O Globo vond het niet de moeite er aandacht aan te schenken.

Behalve dit gemanoeuvreer ziet Casarões nog andere problemen met het gerecht: ‘De Car Wash-operatie heeft de geloofwaardigheid van de politieke partijen vernietigd en is zelf deel geworden van de politieke polarisatie die we in dit land beleven. Men heeft het gerecht de macht gegeven om beslissingen te nemen op een gebied dat het niet toekomt. We stellen ook een nooit eerder gezien activisme vast bij het gerecht. In het geval van Lula en het _Car Wash-_onderzoek zien we dat het gerecht zelf wetten maakt. Dat is zeer problematisch voor onze democratie.’

Bovendien, stelt Casarões, als het gerecht werkelijk de corruptie wil aanpakken, dan moeten de onderzoekers met een reeks voorstellen komen om de structurele corruptie tegen te gaan. ‘Want dit gaat niet over persoonlijke integriteit, het gaat over structurele stimuli. We hebben een politiek forum met 35 partijen in een immens groot land, dat maakt verkiezingscampagnes heel duur en kwetsbaar voor corruptiepraktijken. Als die structuur onaangetast blijft, schiet de _Car Wash-_operatie haar doel voorbij.’

En dat lijkt ze intussen wel te doen, want de ijver van het gerecht lijkt intussen te tanen: sommige beschuldigden worden weer vrijgelaten en een lijst van namen van betrokken politici en ambtenaren die door Odebrecht zijn bevoordeeld, een lijst door spijtoptanten vrijgegeven, werd uit het onderzoek gehaald en naar de archieven verwezen.

Het ligt aan onszelf, het is ónze elite

Is hier een buitenlandse agenda werkzaam of moet dit asociale beleid enkel vanuit Braziliaanse machtsgroepen begrepen worden? Volgens socioloog Ruy Braga is er de druk van de financiële wereld, die wil dat de schulden worden afbetaald. Maar de verantwoordelijkheid van de eigen elite in het doordrukken van deze agenda is heel groot. ‘Het is onze elite die het land zelf te koop stelt, zonder enige bekommernis om de natie.’

Guilherme Casarões deelt die analyse: ‘Er zijn internationaal zeker krachten werkzaam die een neoliberalere agenda willen doordrukken, maar de VS met Trump zijn niet meteen uit op meer neoliberalisme, integendeel. Niet alles wat Brazilië doet houdt verband met buitenlandse belangen. Want zowel China als de VS vindt hier zijn gading. We hebben ook intern grote inertie en veel problemen. En dat zijn ónze problemen. Iemand als Bolsonaro kijkt op naar de VS. We zeggen vaak: dit land is in crisis “omdat we gekoloniseerd zijn”. Of “door het Amerikaanse imperialisme”. Of “het is de schuld van de Chinezen”. Of van Argentinië. Nee. Het ligt aan óns. We moeten leren de verantwoordelijkheid voor onze eigen beslissingen te dragen. Maar precies daarom ben ik wel bezorgd om de komende verkiezingen. Als Lula niet kan deelnemen, is de kans reëel dat Jair Bolsonaro wint. Die zegt: “Stem op mij want ik ben een eerlijke politicus.” Maar de man is wel een fascist. Hij is de stem van de antipolitiek en steunt op het leger.’

Lula zit inmiddels sinds begin april een gevangenisstraf uit van twaalf jaar en één maand, in Curitiba, in de deelstaat Paraná. Zijn gevangenneming heeft hem alleen nog maar meer sympathie opgeleverd. In Curitiba zelf wordt er door de Arbeiderspartij onafgebroken actie gevoerd voor zijn vrijlating. De campagne #LulaLivre resoneert tot in Brussel, waar er regelmatig voor de Braziliaanse ambassade met spandoeken wordt geprotesteerd.

© Reuters / Stringer

Voor het hoofdkantoor van de federale politie in Curitiba voeren leden van de Arbeiderspartij onafgebroken actie voor de vrijlating van de oud-president.

© Reuters / Stringer​

De regeerperiode van Lula was uitzonderlijk in tal van opzichten. Omdat hij nu al drie decennia aanwezig is op het politieke forum, maar ook vanwege zijn parcours. ‘Dat iemand als Lula president werd, is sociologisch en geografisch vergelijkbaar met een migrant uit Noord-Afrika die president zou worden van een Europees land’, zegt Cândido Grzybowski, gewezen directeur van het Braziliaans Instituut voor Sociale en Economische Analyse (Ibase) in Rio de Janeiro, en een van de oprichters van het Wereld Sociaal Forum.

Afkomstig uit een arm gezin in de deelstaat Pernambuco, in het noordoosten van Brazilië, migreerde Lula met zijn ouders naar São Paulo, waar hij arbeider en militant vakbondslid werd van een Ford-fabriek, en in 1980 oprichter van de Arbeiderspartij PT, met haar één miljoen leden nog steeds de grootste partij van het land. Lula was niet links, hij was vooral een pragmaticus en een uitstekend onderhandelaar, daarover zijn verschillende analisten het eens. Hij zag het als zijn missie iets te betekenen voor het Braziliaanse volk: een einde maken aan de honger, banen scheppen, mensen een waardig leven geven, zwarten en inheemsen toegang geven tot scholen en universiteiten.

‘We zullen vele jaren en een sterke beweging nodig hebben om weer op te bouwen wat kapot is gemaakt.’

Hij werd weleens “de moeder van de armen en de vader van de rijken” genoemd, omdat hij bijvoorbeeld de rijke bankiers ongemoeid liet.

Zelfs indien de PT de verkiezingen zou winnen en Lula zou terugkeren op het politieke podium, dan nog kan de klok van de recente hervormingen niet teruggedraaid worden. ‘In elk geval zullen we vele jaren en een sterke beweging nodig hebben om weer op te bouwen wat kapot is gemaakt,’ zegt Cándido Grzybowski.

‘De rechtse golf leeft in heel de wereld en dat is erg zorgwekkend; het betekent een grote achteruitgang. De geschiedenis is niet af, en “een andere wereld is mogelijk”, maar we maken wel een moeilijke periode door.’

Dit artikel werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!