‘Het enige ‘‘misdrijf’’ waar we schuldig aan zijn, is armoede’

‘Het Openbaar Ministerie wil dat wij bewijzen dat hier geen bendes zijn. Laat ze maar komen en onderzoeken wat ze willen. Maar ze komen niet, want dan zouden ze moeten toegeven dat ze een fout hebben gemaakt.’

Vast vanwege het regime

Bijna iedereen in het land kent wel iemand, direct of via via, die vastzit vanwege vermeende banden met bendeleden — of, zoals het in de volksmond wordt genoemd: ‘vanwege het regime’.

Op 27 maart 2022 riep president Nayib Bukele de noodtoestand uit in El Salvador. Die geeft de politie de macht om zonder arrestatiebevel op te pakken, om zo het bendegeweld terug te dringen. Dat beleid wordt nationaal en internationaal door de overheid voorgesteld als een succes, door de verbeterde veiligheid in het land. Maar het heeft ook een keerzijde.

‘De slachtoffers van bendes zijn nu de belangrijkste slachtoffers van de regering’, vertelt Schuld. ‘De regering heeft effectief wel de controle van de bendes over El Salvador doorbroken. Dat is positief, maar het is niet echt duurzaam als je weet wat er gebeurt wanneer die bendes terugkomen.’

Uit onderzoek van het lokale medium El Faro bleek dat president Bukele een deal had gesloten met de bendeleiders, en dat ze hem zelfs hebben geholpen om het presidentschap te veroveren in 2018. ‘Veel bendeleden waren op de hoogte gesteld van de invoering van de noodtoestand en hadden het land verlaten voordat die van kracht ging. Anderen kregen banen bij de overheid. Sommigen werden wel gearresteerd, maar dat was vaak laaghangend fruit.’

Onschuldigen het vaakst opgepakt

Ingrid Escobar, directeur van mensenrechtenorganisatie Socorro Juridico Humanitario, benadrukt Schulds woorden dat vooral de onderste lagen van de ‘criminaliteitspiramide’ worden opgepakt. ‘Het gaat om zogenoemde colaboradores (‘medewerkers’, red.): jongeren die zich bij bendes willen aansluiten maar ook gedwongen helpers, winkeliers die ‘‘huur’’ moesten betalen voor hun onderneming of mensen die onder dreiging taken uitvoerden. Daarnaast zijn er talloze onschuldigen die de regering ten onrechte in dit systeem probeert te plaatsen.’

Volgens de Salvadoraanse grondwet mag de noodtoestand maximaal 60 dagen duren, maar inmiddels geldt hij al 41 maanden.

Zo werden op drie jaar tijd intussen tienduizenden mensen opgepakt en zonder proces opgesloten. Dat gebeurde onder andere met behulp van een anonieme tiplijn, waarin mensen anderen ook aangaven vanwege persoonlijke of zakelijke conflicten, en met quota voor politieagenten. ‘En nu heeft het Openbaar Ministerie nog twee jaar gekregen om te bewijzen dat deze mensen schuldig zijn. Dan zitten we al op vijfenhalf jaar gevangenis voor mensen die niet eens schuldig of onschuldig verklaard zijn’, verzucht Escobar.

Volgens de Salvadoraanse grondwet mag de noodtoestand maximaal 60 dagen duren, maar inmiddels geldt hij al 41 maanden. ‘In die periode zijn talloze mensenrechten en grondrechten geschonden, net als internationale verdragen. Zo verbiedt de wet marteling, gedwongen verdwijningen en detentie zonder proces, maar het gebeurt wel.’

‘Ik durf met zekerheid te zeggen dat er 40.000 mensen onschuldig vastzitten.’

Al sinds het begin van de noodtoestand ondersteunt Escobar familieleden in het juridische proces van hun opgepakte dierbaren en onderzoekt ze de schendingen van de mensenrechten binnen de gevangenismuren. Sinds mei doet ze haar werk vanuit Mexico, nadat de politie aanhoudelijk aan de deur stond bij haar thuis, bij haar moeder en bij de school van haar kinderen.

In El Salvador is een klein team achtergebleven, vertelt ze. ‘We hebben nu 51 mensen vrij gekregen en blijven vechten voor de rest. Rijen mensen staan bij ons voor de deur op zoek naar hulp. Ik durf met zekerheid te zeggen dat er 40.000 mensen onschuldig vastzitten.’

Hulppakketten

In de voortuin van een dorpeling wiens schoonbroer is opgepakt, druppelen op het eiland El Espíritu Santo langzaam de familieleden van de gedetineerden – voornamelijk hun vrouwen en moeders – binnen. ‘Ik heb met de advocaat gesproken’, begint Schuld. ‘Het is belangrijk dat jullie allemaal noteren hoe de arrestatie jullie leven heeft beïnvloed. Psychologisch, maar ook economisch. Vragen de kinderen huilend naar hun vader? Verloor het gezin inkomen door zijn arrestatie? Hoe meer details, hoe beter.’

Met de arrestaties is voor veel gezinnen effectief een inkomen weggevallen. ‘De regering voorziet niet in basisproducten voor hygiëne’, vertelt Schuld even later over de behandeling van de gevangen mannen. ‘Ze geeft onvoldoende voedsel, kleding en medicijnen en dus wordt van de families verwacht dat ze dat zelf leveren aan hun familielid.’

Om de gezinnen op dat vlak te ondersteunen, heeft de organisatie voor iedere familie een voedselpakket meegebracht, bestemd voor het familielid dat naar de gevangenis afreist om daar een pakket achter te laten. In zo’n pakket zitten bijvoorbeeld rollen toiletpapier, zeep en tandpasta, maar ook suiker, melk in poedervorm en havermout. De prijs van zo’n pakket kan oplopen tot 150 dollar, afhankelijk van hoe vaak je een pakket kan komen brengen.

Voor de inwoners van El Espíritu Santo is het zwaar en duur om vaak te gaan, vertelt Silvia Yanira Hernández, moeder van een gearresteerde. ‘We vertrekken om vier uur ‘s ochtends en pas om zeven uur ‘s avonds komen we weer thuis. Soms is er niet eens een boot terug naar het dorp. Ik had nooit gedacht dat ik zoveel gevangenissen zou leren kennen. Maar ik laat mijn zoon niet in de steek.’

Silvia moet haar zoon, Saúl Blanco, al meer dan drie jaar missen. Trots laat ze wat foto’s van hem zien. ‘Hij speelde in het nationale strandvoetbalteam van El Salvador. Hij is onschuldig, net als alle anderen die ze hier hebben meegenomen. Hier op het eiland zijn geen bendes. Het enige ‘‘misdrijf’ dat we hebben begaan, is armoede.’

Het gemiddelde dagloon op het eiland El Espíritu Santo is zo’n zeven tot acht dollar. ‘We kwamen altijd net rond met het houden van varkens en kippen. Maar nu zijn we alles kwijtgeraakt.’

Weinig hoop in La Esperanza

Journalisten worden niet toegelaten in de gevangenissen. Van het kleine groepje mensen dat intussen is vrijgekomen, heeft Escobar een idee gekregen van de situatie binnen. Die is schrijnend.

‘Mensen worden bij binnenkomst ontvangen met een pak slaag met wapenstokken. Bovendien krijgen ze niet de juiste voeding of voldoende water, ze hebben geen toegang tot gezondheidszorg en in het ergste geval bekopen de gevangenen het met hun leven. Tot vandaag zijn er zeker 444 dodelijke slachtoffers, waarvan 40% door moord en 30% door weigering van medische behandeling. Heel veel mensen zijn verdwenen in het gevangenissysteem. Vaak wordt gedacht dat ze nog in de gevangenis zitten, maar in werkelijkheid zijn ze niet meer in leven.’

De inmiddels internationaal beruchte CECOT-gevangenis (ofte Centro de Confinamiento del Terrorismo) bij hoofdstad San Salvador is het paradepaardje van Bukeles strijd tegen het bendegeweld. Duizenden kaalgeschoren mannen, volledig bedekt met tatoeages, zijn hier verdoemd tot urenlange stilte en slechts dertig minuten buiten hun cel.

Over de andere 13 gevangenissen, waar de meeste gearresteerden van de noodtoestand naartoe worden gestuurd, is veel minder bekend. ‘Ze laten hier niemand binnen’, vertelt Escobar. ‘En van alle sterfgevallen waarvan we op de hoogte zijn, vond er slechts één plaats in CECOT.’ Alle andere vonden plaats in gevangenissen zoals de ironisch gedoopte La Esperanza-gevangenis, wat de hoop betekent, aan de rand van San Salvador.

Tegenover de ingang van La Esperanza kunnen familieleden de bekende pakketten aanschaffen om die vervolgens binnen af te geven. Carolina verkoopt hier dagelijks pakketten aan honderden mensen. Ze gaat af en toe ook zelf een pakket afgeven voor haar schoonbroer. ‘Hij zit al 3,5 jaar vast. Zoals de meerderheid hierbinnen is hij onschuldig, maar hij heeft geen enkel recht. Hij heeft tuberculose fase 2, maar krijgt geen medische hulp. Mensen overlijden hierbinnen van de honger, aan tuberculose of aan andere ziekten.’

Ze vertelt hoeveel verhalen haar klanten iedere dag meebrengen. ‘Er komen moeders die een pakket achterlaten maar geen idee hebben of hun kind nog in leven is.’

Niet veel later komt zo’n moeder bij de inpaktafel met twee enorme boodschappentassen. ‘Ik kan niet vaak komen, want ik woon drie uur hiervandaan. Mijn zoon van 22 zit al drie jaar vast, maar nog steeds weet ik niks. Ik heb hem in al die tijd niet gezien of gehoord’, vertelt ze met gebroken stem. Haar naam wil ze niet vertellen, uit angst voor eventuele gevolgen.

Angst om opgepakt te worden

In heel El Salvador is de angst voor het regime tastbaar. ‘Het land is zijn vrijheid van meningsuiting aan het verliezen’, vertelt Carolina. ‘We kunnen ons niet meer uiten, want dan komen ze je halen.’

Uit een enquête van de Universidad Centroamericana bleek in juni 2025 dat 57,3% van de Salvadoranen denkt dat het uitdrukken van een kritische mening over de overheid tot negatieve consequenties zou kunnen lijden. Iets minder dan de helft van hen denkt dat je voor het uiten van deze mening gearresteerd kan worden. En dat is een valide gedachte, denkt ook Leslie Schuld.

‘Niemand is echt vrijgesteld van dit regime. De noodtoestand is niet alleen ingevoerd tegen vermeende bendeleden. Het is meer een middel om de bevolking te controleren en iedereen neer te maaien die in de weg staat. Journalisten en andere mensenrechtenactivisten zijn al in zelf opgelegde ballingschap gegaan. Er is ontzettend veel zelfcensuur.’

Zo zijn meerdere journalisten van het onafhankelijke medium El Faro naar het buitenland gevlucht en verhuisde de grootste mensenrechtenorganisatie in El Salvador, Cristosal, afgelopen maand naar Guatemala.

Laat de onschuldigen vrij

‘Zij die schuldig zijn, moeten betalen voor wat ze hebben gedaan, maar niet de onschuldigen,’ verzucht Silvia op El Espíritu Santo. De families horen hier net van Schuld hoe de processen van hun familieleden nog twee jaar langer kunnen duren. ‘Het negatieve is dat ze nog twee jaar langer vast kunnen zitten, maar het positieve is dat we twee jaar extra hebben om de waarheid te onthullen’, probeert Schuld hun een hart onder de riem te steken.

‘Vandaag ben ik verdrietig omdat ze onschuldige mensen nog eens twee jaar extra hebben gegeven’, zegt Silvia. ‘Maar ik hoop dat alles op een dag wordt opgehelderd, want hier zijn geen bendes. Er zijn veel kinderen die hun vaders missen, die lijden aan depressie of hartproblemen. Niemand verdient dit.’