Spionnen van het Westen, of echte patriotten?

Niets is wat het lijkt in het bureau van Sergej Lukasjevski. Een oude schrijfmachine onder een portret van de vermoorde journaliste Anna Politkovskaja? De vrouw bekocht de zoektocht naar echt nieuws met haar leven. De schrijfmachine was het instrument van de Sovjetdissidenten die voor haar het pad effenden.

Ze tikten hun teksten op dunne velletjes en publiceerden die in clandestiene uitgaven: de Samizdat. Die waren een nuttige bron van informatie voor westerse ambassades, maar dat deed niets af aan de waarde van die “alternatieve feiten”.

Na de val van de Sovjetunie ontwikkelden deze uitgaven zich snel tot de eerste vrije media met echt nieuws. Vaak waren de dissidenten wetenschappers, actief op een domein dat niet verstoord kon worden door staatspropaganda: dat van de feiten. Bijvoorbeeld Andrej Sakharov, de atoomgeleerde die in 1975 de Nobelprijs voor de Vrede ontving.

Tegenwoordig zitten hun erfgenamen opnieuw in het verdomhoekje.

18 maart 2014. Dag van de annexatie van de Krim. ‘Westerse politici zijn te ver gegaan door regimeverandering in Oekraïne te orkestreren. En nu bedreigen ze ons met onrust in ons eigen land. Hoe gaan ze dat doen? Met die bonte bende van nationale verraders?’, zegt president Vladimir Poetin bij een staande ovatie van euforische parlementsleden in het Kremlin.

Sergej Lukasjevski is erbij, bij die bonte bende, want zijn organisatie staat op de lijst van “buitenlandse agenten”. Hij leidt het culturele centrum dat Sakharovs nalatenschap levend houdt. De organisaties die zich na 18 maart 2014 nog door het Westen laten financieren, kiezen de kant van de vijand. Vijfentwintig jaar na de dood van Sakharov is de tengere en ingetogen Lukasjevski zelf dissident geworden.

Angelsaksisch monopolie

Maart 2004. De grootste uitbreiding van de NAVO en de EU naar het oosten ooit. In hetzelfde jaar: de eerste anti-Russische kleurenrevolutie in Oekraïne. Westerse nieuwszenders als CNN en BBC beheersen de verslaggeving en het narratief. Een jaar later richt de Russische regering Russia Today (RT) op.

‘Om het Angelsaksische monopolie op de wereldwijde informatiestromen te breken’, aldus Poetin in een interview met RT.

Het Amerikaanse marketingbedrijf McCann, dat zestig jaar geleden de VS hielp om het anticommunistische Marshallplan bij de Europese bevolking te promoten, helpt Rusland om RT in het Westen te promoten.

In Rusland is registratie als buitenlandse agent de voorbode van een zwartmakingsoperatie op de staatstelevisie.

In 2012 breekt RT America potten met hun verslaggeving over de Occupyprotesten, met echo’s naar Radio Free Europe/Radio Liberty. Die Amerikaanse zender opgericht door de CIA richtte zich tijdens de Koude Oorlog op Russen die voelden dat hun liberale visie onderdrukt werd. RT richt zich op westerlingen die voelen dat hun frustratie over het neoliberalisme niet aan bod komt in de mainstream media.

De meest recente escalatie van de informatieoorlog komt er op 11 november 2017: RT maakt bekend dat het Amerikaanse ministerie van Justitie hen opdroeg om zich te registreren als “buitenlandse agent” onder de Foreign Agents Registration Act.

Dit komt na een rapport waarin de Amerikaanse veiligheidsdiensten FBI, CIA en NSA RT een “propagandamachine van het Kremlin” noemen die een “beïnvloedingscampagne” heeft gevoerd tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen.

Mindia Gavasheli, hoofdredacteur van RT-zusterbedrijf Sputnik in Washington DC, noemt de Amerikaanse beslissing “spionnenmanie”. Hij werkt al vijftien jaar voor Russische staatszenders die zelf om de haverklap sensationele propaganda produceren over “spionnen van het Westen”.

Ook Poetin noemt de Amerikaanse beslissing een “schending van de vrije meningsuiting”, maar in 2012, toen hij nog maar pas opnieuw president was geworden, deed Rusland hetzelfde en meer.

Terwijl RT America makkelijk posities op de Amerikaanse kabelnetten verwierf, verbande de Russische regering Radio Free Europe/Radio Liberty uit de Russische ether en gooide ze USAID eruit wegens “pogingen tot beïnvloeding van politieke processen door subsidies”.

Ook Russische organisaties die “het beleid en de publieke opinie beïnvloeden” en daarvoor buitenlandse financiering ontvangen, moesten zich registreren als “buitenlands agent”. Volgens het Kremlin waren dat organisaties die hadden gemobiliseerd voor de protesten tegen de vervalsing van de parlementsverkiezingen.

Die protesten waren voor Poetin het bewijs geweest dat het Westen ook in Rusland aanstuurt op regimeverandering door gebruik te maken van de groeiende onvrede bij een deel van de Russische bevolking.

Controversiële onderwerpen

Vaak is registratie als buitenlandse agent de voorbode van een zwartmakingsoperatie op de staatstelevisie, soms gecombineerd met een strafrechtelijk onderzoek op basis van een selectieve toepassing of manipulatie van de wet.

Zo arresteerde de politie historicus Joeri Dmitriev van Memorial, die de afgelopen dertig jaar talloze massagraven van de Stalinrepressie blootlegde. Na een anonieme tip vond de politie drie naaktfoto’s van zijn dochter op zijn laptop, volgens Dmitriev om de evolutie van een medisch probleem te fotograferen. De 61-jarige man riskeert nu zelf 15 jaar gevangenisstraf.

GOLOS: Vrije en eerlijke verkiezingen; geregistreerd als buitenlandse agent na boete sinds 5 juni 2014, buitenlandse financiering gaat verder
SOLDATENMOEDERS: Rechten van soldaten, antimilitarisme; geregistreerd na boete sinds 28 augustus 2014, opnieuw geschrapt, geen buitenlandse financiering meer
SAKHAROV CENTER: Herinnering aan staatsrepressie; geregistreerd na boete sinds 25 december 2014, buitenlandse financiering gaat verder
BURGERBIJSTAND: Rechten van vluchtelingen en migranten; geregistreerd na boete sinds 20 april 2015, buitenlandse financiering gaat verder
COMITE TEGEN FOLTERING: Rechten van slachtoffers van foltering; geregistreerd na boetes, buitenlandse financiering gaat verder na verandering van juridisch statuut in een commerciële onderneming die toch nog gefinancierd wordt door Europese Commissie
SOVA: Monitoring van extremisme; geregistreerd na boete sinds 30 december 2016, buitenlandse financiering gaat verder

‘We zijn opgesloten in een intellectueel getto en onze geloofwaardigheid als bron van echt nieuws wordt ondermijnd.’

In de propagandafilm “Wat verbergt Memorial?” maakte de staatstelevisie een sensationele montage met de vernederende beelden van zijn arrestatie én de foto’s van zijn dochter, die ze van de politie kregen. ‘Zij die beweren voor mensenrechten te strijden, zijn zelf verdorven. Hoe zijn de oprichters van Memorial verbonden met miljonair George Soros, de man die revoluties ophitst in post-Sovjetlanden?’, zegt de presentator.

‘We zijn opgesloten in een intellectueel getto, onze geloofwaardigheid als bron van echt nieuws wordt ondermijnd en we niet kunnen groeien’, zegt Sergej Lukasjevski. ‘Geen enkele Russische stichting wil nog met ons samenwerken.’

Ella Poljakova, directrice van Soldatenmoeders in Sint-Petersburg, is voortdurend op haar hoede. ‘Als je wil spreken over de controversiële onderwerpen moeten we in een café gaan zitten. In ons kantoor is afluisterapparatuur geïnstalleerd’, zegt ze.

De “controversiële onderwerpen” blijken pacifisme en buitenlandse financiering.

Ook de naam Golos, de grootste onafhankelijke verkiezingsmonitor van het land, wordt op de staatstelevisie al jarenlang in dezelfde adem uitgesproken met “schandaal” en “buitenlandse agent”.

Het rommelige kantoortje van Golos lijkt wel een rariteitenkabinet: een koffiekop met het gezicht van Poetin en het opschrift “de Krim is van ons”, een achteruit tikkende klok met de beeltenis van president Poetin en premier Medvedev, zelfklevers met de Oekraïense vlag.

Directeur Roman Udot stormt het kantoor binnen. ‘Vrienden, ik heb weer de hoofdrol in een propagandafilm weggekaapt!’ roept hij. Gemonteerd onder dreigende muziek zie je Udot zitten aan een tafel in de lobby van een hotel. ‘Kijk naar deze zogezegd onafhankelijke verkiezingsmonitor die geheime agenten van de Britse inlichtingendienst ontmoet’, zegt de voice-over.

Beelden van straatprotesten, stapeltjes dollarbiljetten, logo’s van Amerikaanse donoren die met een machinegeweer worden afgeschoten. ‘Leugens’, zegt Udot met zijn kenmerkende cynische lach. ‘Sinds dat twee jaar geleden illegaal werd, ontvangt geen enkele Russische organisatie nog steun van die Amerikaanse donoren. Alle financiële transacties verlopen conform de Russische wet. Maar steeds als de politie huiszoekingen doet in onze kantoren zijn de journalisten van de staatstelevisie erbij.’

‘Nieuwslezers lezen met uitgestreken gezicht leugens voor en presenteren die als echt nieuws.’

‘Ze ontvangen informatie van de inlichtingendiensten over wie ik ontmoet. Dat weten we omdat de televisieploeg alleen verschijnt bij vergaderingen die ik telefonisch vastleg, en niet bij vergaderingen die ik via e-mail regel. Als paparazzi staan ze buiten te wachten bij mijn werkvergaderingen met diplomaten. Ze tergen je tot je je zelfbeheersing verliest en maken dan beelden om er een verhaal bij te fabriceren. Nieuwslezers lezen met uitgestreken gezicht leugens voor en presenteren die als echt nieuws.’

Nog nooit stelde een journalist van de staatstelevisie hem een vraag over hun bevindingen van grootschalige verkiezingsfraude. De bedoeling van de zwartmakingsoperaties is immers om ervoor te zorgen dat mensen zelfs twijfelen als Golos hen harde bewijzen van verkiezingsfraude voorlegt.

Contrapropaganda

De boodschap van de propagandafilm is dat de EU en de VS “al dertig jaar lang de Russische politiek proberen te beïnvloeden” en dat het dus hypocriet is om Rusland te betichten van inmenging in de Amerikaanse verkiezingen. Udot is bezorgd dat de hysterie daarover koren op de molen is van de Russische staatsmedia.

‘Veel berichten in de westerse media insinueren overal banden met het Kremlin waar er geen zijn. Dat is contrapropaganda’, zegt hij. Het helpt Russische staatsmedia om te beweren dat Amerikaanse media ook een informatieoorlog voeren tegen Rusland, en dat helpt dan weer om Udot af te schilderen als spion van de vijand.

RT is wel een goed geoliede machine in de informatieoorlog. In 2014 benoemde Poetin Dmitry Kiseljov, de bekendste presentator van samenzweerderige actualiteitentalkshows op de staatstelevisie en sinds de annexatie van de Krim op de sanctielijst van de EU, tot directeur van het nieuwe internationale persagentschap Rossiya Segodnya waarvan RT vanaf dan deel uitmaakt. ‘Journalistiek is een instrument van ons land’, zei hij tijdens zijn verwelkomingsspeech.

RT pikt verhalen op over gepolariseerde thema’s in Europa, zoals de vluchtelingencrisis in Duitsland of de MH17-ramp in Nederland. Zo leidde een verzonnen bericht van RT over een Russische meisje dat in Duitsland verkracht zou zijn door migranten, en over de Duitse politie die er niets tegen zou doen, tot kleine pro-Russische demonstraties die RT dan als groot nieuws bracht. Waarna de Russische regering de zaak aankaartte bij de Duitse regering en het leidde tot een diplomatieke rel.

De meeste van deze ngo’s houden de werking van Russische staatsinstellingen onder de loep, zoals politie en leger.

De Duitse inlichtingendiensten beseften dat Duitsland getroffen was door een “Russische desinformatieaanval”. Op vergelijkbare manier wordt twijfel gezaaid over het officiële onderzoek naar de MH17-ramp in Nederland.

Rusland probeert het vertrouwen van de Europeanen in hun instituten te ondermijnen. Volgens Poetins woordvoerder is dat een vergelding voor de pogingen van het Westen om via Russische ngo’s hetzelfde te doen in Rusland. De meeste van deze ngo’s houden de werking van Russische staatsinstellingen onder de loep, zoals politie en leger. Dat opent volgens het Kremlin een flank voor kritiek van buitenaf.

Drie maanden na Poetins Krimrede werd Golos als eerste in het register van buitenlandse agenten opgenomen. Nochtans beperkt hun werk zich tot toezicht op de officiële kieswetten. Die weerspiegelen tot vandaag de liberale tijdsgeest van de jaren ’90.

Gewone burgers kunnen zich opgeven als observator. Tijdens de parlementsverkiezingen van december 2011 maakten meer burgers dan ooit tevoren van dat recht gebruik, waarna ze de fraude met eigen ogen konden vaststellen. Golos documenteerde alles.

Als tweede waren de Soldatenmoeders van Sint-Petersburg aan de beurt. Ella Poljakova had anoniem een lijst ontvangen met de namen van honderd Russische soldaten die waren gesneuveld in Oekraïne en opgeroepen tot een onderzoek. Zeker sinds de annexatie van de Krim en de oorlog in Oost-Oekraïne is het riskant om kritiek op het leger te geven.

Sociaal nuttige functies

Igor Kaljapin, een stevige bonk in leren jekker en strakke jeans, leidt het Comité Tegen Foltering in Nizjni Novgorod. Zij leggen wantoestanden bij de politie bloot.

Kaljapin: ‘Het absolute verbod op foltering is opgenomen in de Russische grondwet en niemand stelt het ter discussie. En toch is de praktijk wijder verspreid dan in de VS waar het verbod wel in twijfel getrokken werd. Wat wij doen, is de grondwet afdwingen. Wij strijden tegen foltering vanuit onze eigen overtuiging, niet omdat we het bevel krijgen van een buitenlandse meester om op zoek te gaan naar bezwaarlijke informatie binnen ons politieapparaat.’

Hij leidt een batterij aan advocaten die in naam van de slachtoffers rechtszaken aanspannen. Het onderzoekscomité van de politie en de openbare aanklager weigeren in de meeste gevallen een onderzoek in te stellen.

‘De afgelopen twaalf jaar konden we 132 agenten veroordeeld krijgen’, zegt Kaljapin. ‘Zo weten agenten tenminste dat mensenrechtenorganisaties wel tot het uiterste gaan.’

“Nooit opgeven”, staat op Kaljapins T-shirt. Op zijn bureau staat een zwart-witfoto van een jongeman in een demonstratie. ‘Dat ben ik, in 1981’, zegt Kaljapin. ‘Wij organiseerden het allereerste straatprotest in onze stad.’

‘Je treft me op een geluksdag!’, roept Svetlana Gannushkina uitbundig. Ze leidt de organisatie Burgerbijstand die toeziet op het werk van de staat op het vlak van asiel en migratie. Voor haar ligt een verzoekschrift aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

‘Een concurrerend medialandschap maakte plaats voor een staatsmonopolie op de media.’

‘De overheid stond op het punt om een Oezbeek terug te sturen zonder zijn asielaanvraag te onderzoeken’, zegt Gannushkina. ‘Onze advocaat ging in beroep en we wonnen de zaak. De rechtbank beval de onmiddellijke vrijlating, maar de politie nam de man mee naar een geheime plaats. Een paar minuten geleden vonden mijn collega’s hem in een politiestation ver van de rechtbank. Hij was gefolterd.’

Gannushkina werd genomineerd voor de Nobelprijs voor de Vrede en is een van de bekendste mensenrechtenverdedigers van Rusland. Tijdens de jaren 2000 zetelde ze in de presidentiële mensenrechtenraad en ontmoette ze Poetin en zijn medewerkers meermaals.

‘Zo kwam ik te weten dat niemand van hen de grondwet kent. “Wat staat er nog in die grondwet van jou?”, lachte adjunct premier Igor Sjuvalov, een advocaat nota bene. Tijdens een chique diner op mensenrechtendag zei ik tegen Poetin dat de regering een verschrikkelijke nationaliteitswet had gestemd. Zijn antwoord: “Dat vond ik ook toen ik ze ondertekende”. Dat is het nihilisme in onze regering.’

In 2012 stapte ze op uit de mensenrechtenraad. Achter haar bureau, onder een ingelijste onderscheiding die ze kreeg van de president, noemt ze het Rusland van Poetin een “bandietenstaat”.

In januari vaardigde Poetin een decreet uit dat Burgerbijstand zwaar kan treffen: “buitenlandse agenten” kunnen geen “sociaal nuttige functies” uitvoeren. Alleen organisaties van het Volksfront kunnen sociaal werk leveren met subsidies van de staat.

Het Volksfront is een beweging die Poetin in 2011, toen hij premier was, oprichtte om een groot deel van de civiele maatschappij onder de paraplu, en de controle, van zijn partij Verenigd Rusland te brengen: grote vakbonden, jeugdbewegingen, beroepsorganisaties,… Poetin wilde aan de bevolking zeggen dat het niet nodig was om zich aan te sluiten bij vanuit het buitenland gesteunde ngo’s, maar dat burgers problemen via het systeem zelf konden aankaarten.

Zo kon Poetin de onafhankelijke civiele maatschappij verder maatschappelijk isoleren. ‘Een staatsmonopolie op media, en zo veel mogelijk politieke partijen en civiele organisaties onder de vleugels van de staat kwam in de plaats van een competitief medialandschap, politiek pluralisme en een vrije civiele maatschappij’, zegt Denis Volkov van het opiniepeilingbureau Levada Center.

Donkere bladzijden

Ook de geschiedenis wordt gecontroleerd. Burgerrechtenorganisaties zoals Sakharov Center en Memorial brengen, gefinancierd door het Westen, de donkere bladzijden uit de Russische geschiedenis in herinnering.

Zij doen dat om de Russische samenleving te helpen om ermee in het reine kan komen, maar volgens de Nationale Veiligheidsraad kan het Westen het gebruiken om Rusland van binnenuit te verzwakken.

De organisaties vormen dus een veiligheidsrisico. Niet toevallig is de voorzitter van de Russische Geschiedkundige Maatschappij de directeur van de buitenlandse inlichtingendienst SVR, die buitenlandse dreigingen monitort. De Russische Geschiedkundige Maatschappij werkt aan een “Eengemaakt Geschiedenishandboek”. Dat wordt de officieel goedgekeurde versie van de geschiedenis.

Volgens minister van Cultuur Vladimir Medinsky is de promotie van een historisch narratief dat het Russische patriotisme aanwakkert, ongeacht of dat overeenstemt met de feiten of niet, deel van de verdediging tegen het Westen.

Sakharov Center organiseert lezingen met historici van de Vrije Geschiedkundige Maatschappij, die zichzelf ziet als tegengewicht tegen de patriottische opvatting van geschiedenis. ‘De verheerlijking van het verleden telkens wanneer Rusland “machtig” was ongeacht alle misdaden die daarbij kwamen kijken, zorgt ervoor dat we deze misdaden in het heden probleemloos herhalen’, klinkt het in hun laatste rapport.

De Russische Geschiedkundige Maatschappij werkt aan ‘een eengemaakt geschiedenishandboek’: de officiële versie van het verleden.

Poetins adjunct-kabinetschef Vladislav Surkov noemde het systeem van creatieve controle “soevereine democratie”: nu en dan stuurt de staat de democratie bij om te vermijden dat de macht in handen komt van krachten die niet “het belang van het Russische volk voor ogen hebben”.

De partij bewaakt de Russische soevereiniteit en houdt de macht met subtielere technieken dan brute repressie. Het is een hybride regime gekenmerkt door de imitatie van democratische processen.

Hoe komt het dat Surkovs soevereine democratie enkel de macht bewaakt, en niet de eigen grondwet? Want al de geviseerde organisaties komen immers op voor de waarden die sinds de jaren ’90 in de Russische grondwet verankerd zijn.

Het probleem was dat Rusland op internationaal niveau niet werd geïntegreerd in de westerse instellingen waar de macht ligt. Het Westen kon zijn waarden opleggen aan Rusland, zonder dat het naar Rusland zou luisteren.

‘De veiligheidsstructuur van tijdens de Koude Oorlog, de NAVO, bleef bestaan en Oost-Europa trad toe zonder Rusland’, schrijft Mary Elise Sarotte, onderzoeker bij de denktank Transatlantic Academy. ‘Daardoor werden alternatieve visies voor de toekomst van Europese veiligheid geblokkeerd. Oost-Europa had zich evengoed kunnen terugtrekken uit alle militaire allianties.’

In 2009 kwam er een herkansing. ‘De EU had Rusland moeten vragen om lid te worden van het Oostelijke Partnerschap, de structuur waarbinnen de EU samenwerkt met landen van de voormalige Sovjetunie’, zegt professor Nadia Alexandrova-Arbatova van de politieke denktank van de Russian Academy of Sciences.

‘Maar de EU wilde Rusland losweken van de rest van de voormalige Sovjetunie om te voorkomen dat het een nieuw machtsblok zou vormen. Dat komt als een boemerang in ons gezicht terug.’

‘De Amerikaanse propagandaboodschap, dat het de westerse levensstijl was die de erosie van de communistische ideologie veroorzaakte, bleek zoveel jaren later schadelijk: het creëerde de indruk dat het land op de knieën was gegaan voor de vijand’, zegt de schrijver Mikhail Zolotonosov. ‘Ook daardoor kan Poetin zich vandaag opwerpen als sterke man die Rusland weer trots recht helpt staan.’

Escalatie

De grondwet wordt sinds 2014 met nog meer vuur verdedigd door een kleine minderheid van de Russische bevolking. Het Westen blijft hen daarin financieel steunen, maar het lijkt vijgen na Pasen.

Contacten met de Russische civiele maatschappij worden tegenwoordig gezien als westerse pogingen om nu ook de bevolking los te weken van de Russische staat. Daarom beschouwt het Kremlin veel van deze waarden verbonden aan de liberale democratische rechtsstaat als staatsondermijnend.

Hebben onze acties voor vrijheid geleid tot een minder vrij Rusland?

Als Rusland wel in de officiële instituten van de EU geïntegreerd was geweest, was er dan ook een agressieve informatieoorlog geweest? Hadden de Russische ngo’s dan méér ruimte gehad om te groeien? Hebben onze acties voor vrijheid geleid tot een minder vrij Rusland?

Als de instabiliteit in Rusland en het Westen de komende jaren toeneemt, kunnen we een escalatie van de informatieoorlog verwachten. Een voorproefje kregen we amper vier dagen na de registratie van RT America als buitenlandse agent in de VS: het Russische parlement stemde een wet die buitenlandse mediabedrijven in Rusland verplicht om zich te registreren als buitenlandse agent.

Ook de vrijheid van de mensenrechtenorganisaties zou verder kunnen inkrimpen. De Russische staat houdt namelijk veel repressieve instrumenten achter de hand. ‘De wet wordt selectief toegepast als het de macht uitkomt als instrument van repressie’, zegt Alexander Verkhovsky, directeur van SOVA, een denktank die extremisme monitort.

Vorige maand werd de organisatie aangeklaagd onder de “wet op ongewenste organisaties” omdat hun website nog een url-link naar de website van het Amerikaanse National Endowment for Democracy vermeldde, een van de verboden organisaties. SOVA ontving al lang geen financiering meer van NED en verwijderde de url-links, maar de openbare aanklager gaat door met de aanklacht.

Als journalistiek een informatieoorlog is, zijn de civiele maatschappij en de persvrijheid de collaterale schade. Het Westen speelt steeds meer volgens de Russische regels en dan kan president Poetin niet verliezen: nu eens bezet hij de moreel superieure positie (zeggen dat de Amerikaanse beslissing “een schending van de vrije meningsuiting” is), dan weer beweert hij dat er geen moreel superieure positie bestaat (westerse democratieën zijn geen haar beter en het is dus zinloos voor Russen om te ijveren voor democratie).

De dissidente schrijvers van de Samizdat lieten zich niet verleiden tot contrapropaganda. Zo hielden ze de verwachting levend dat een andere taal dan die van de macht mogelijk was, de taal van echt nieuws.

Dit artikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek. Lees op MO.be ook het dossier Rusland 1917-2017.

Dit artikel werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!