‘Het zijn definitief andere tijden in Colombia’

Verspreid over het hele land zetten ook andere Colombianen hun schouders onder een nieuw staatsproject dat niet meer op oorlog is gebaseerd.

Bogota, de Colombiaanse hoofdstad, beleefde het conflict dan wel op de achtergrond, ook hier is het vredesproces aanwezig in de media en in dagelijkse gesprekken. En het gaat niet alleen over wapens en politiek. ‘Vrede is sociale gerechtigheid’, klinkt het bij velen. En dat betekent hoop.

Tegenslag 1: Een bomaanslag

Bogota 17 juni, mijn vliegtuig landt en een bom ontploft in het winkelcentrum Andino in de Colombiaanse hoofdstad. Het is Vaderdag en veel Colombianen genieten van een verlengd weekend. De aanslag in een van de meest exclusieve en bekende winkelcentra van de hoofdstad is enorm gruwelijk, met een bom op een vrouwentoilet. Drie vrouwen komen daarbij om het leven.

De speculaties doen de ronde. Oppositiepolitici gebruiken het voorval voor polarisering en politiek gewin – vreselijk herkenbaar. De eerste vingers wijzen naar het Nationale Bevrijdingsleger ELN, de grootste guerrillagroep na de FARC. Het ELN zit sinds januari met de regering aan de onderhandelingstafel in Quito. Een aanslag van de rebellengroep is hierom niet voor de hand liggend. De ELN-onderhandelaars veroordelen meteen de aanslag tegen burgers.

Ook de FARC, en het vredesverdrag in zijn geheel, liggen onder vuur.

Ook de FARC, en het vredesverdrag in zijn geheel, liggen onder vuur. ‘Ze zeggen dat de ELN-strijders de daders zijn, maar het zijn duidelijk de FARC’, vertelt iemand mij een dag na de aanslag. Toch wachten ook de FARC niet om de aanslag te veroordelen. De haat tegenover de FARC zit diepgeworteld in de Colombiaanse maatschappij.

Enrique Peñalosa, de burgemeester van Bogota, en president Santos roepen beide op tot eenheid.

De Colombiaanse hoofdstad beleefde velen jaren een relatieve rust. Alleen tijdens de jaren negentig, en de (bom)aanslagen van drugsbaron Pablo Escobar, kwam het intern gewapend conflict angstaanjagend dicht tot bij de Bogotanos. Voor het overige verloren vooral plattelandsmensen geliefden, land en leven.

De krant El Espectador publiceert de dag na de aanslag toch een tijdslijn van de 23 bommen de afgelopen zesendertig maanden in de hoofdstad. Het ELN eiste zes aanslagen op, vier kwamen voort uit een interne onenigheid, en de andere zijn nog niet uitgeklaard. Op de achterkant van het overzicht het nieuws over een terroristische aanslag in Londen, waar een man met een auto op een groep mensen inrijdt.

Ondertussen zijn er acht leden van de Revolutionaire Volksbeweging (MRP) opgepakt. Volgens sommige waarnemers zitten achter de aanslag geen (ex-)guerrillagroepen, maar machtige personen die er voordeel uit halen het vredesproces in een slecht daglicht te plaatsen.

Tegen vrede zijn?

Wie haalt er voordeel uit het conflict? De waarde van in vrede leven hoeft geen betoog. En daar komen nog eens de economische voordelen bij van een stabiel land dat aantrekkelijk is voor (buitenlandse) investeerders. Landelijke gemeenschappen zullen weliswaar een nieuwe strijd moeten leveren tegen ontginningsactiviteiten en monoteelt op hun grond.

‘Het vredesproces toont dat alle actoren van het conflict verantwoordelijk waren: de guerrilla, de paramilitairen, de staat en ondernemers die het conflict financierden.’ 

Henry Cuervo, van de Stichting Regenboog en journalist gespecialiseerd in mensenrechten, vertelt dat de guerrillero’s in Colombia altijd als verantwoordelijken van de oorlog naar voor geschoven werden. ‘Zelfs internationaal werd dit aangenomen als de absolute waarheid’, zegt hij.

Het vredesproces toont dat alle actoren van het conflict verantwoordelijk waren: de guerrilla, de paramilitairen, de staat en ondernemers die het conflict financierden. ‘Centraal in het vredesakkoord bevindt zich de waarheid. Dat is de angst van Rechts, die het vredesproces aanvalt. Het onderzoeksrapport Basta Ya! (Genoeg!) van de “Groep van het Historisch Geheugen” toonde aan dat de grote meerderheid van de slachtoffers een gevolg zijn van de paramilitairen en de staat’, vertelt Cuervo. ‘We hebben het hier over geweld, seksueel geweld, interne ontheming,… alles.’

‘Toch is niet iedereen die tegen de vrede stemde schuldig aan misdaden’, vertelt een vriendin. Er zijn ook gebieden waar de overheid zo uitblonk in afwezigheid dat de FARC de rol van de staat opnam. Sommige plattelandsbewoners waren bang dat ze bij het wegtrekken van de guerrilla op zichzelf aangewezen zouden zijn. Een reële angst gezien de enorme opdracht waar de Colombiaanse staat voorstaat.

Tegenslag 2: ELN ontvoert Nederlandse journalisten

Twee dagen na de bomaanslag bereikt de Colombianen en de internationale gemeenschap het nieuws dat het Nationale Bevrijdingsleger ELN twee Nederlandse journalisten ontvoerde. De journalist Derk Johannes Bolt en cameraman Eugenio Ernest Marie Follender bevonden zich in de subregio El Catatumbo, in het Noordoostelijke departement Norte de Santander.

De strategie van ontvoeren is een gevoelig punt voor de onderhandelingen tussen het ELN en de Colombiaanse regering. De regering verzocht herhaaldelijk deze praktijk stop te zetten. De buitenlandse aandacht voor de ontvoering van de journalisten is niet bevorderend voor de geloofwaardigheid van de beoogde vredesovergang van het ELN. Een kleine week later staat de vrijlating van de journalisten op punt. De twee mannen zouden zijn opgemerkt in conflictgebied en preventief meegenomen om hun identiteit te controleren. Dezelfde dag van mijn aankomst in Cucuta, de hoofdstad van het departement Norte de Santander, wandel ik een cameraploeg van de NOS voorbij; de journalisten zijn vrijgelaten.

De bomaanslag in Bogota en ontvoering in het Noordoosten van het land tonen pijnlijk aan waar waarnemers in de postconflictperiode van het Zuid-Amerikaanse land voor waarschuwen: Er zijn nog andere guerrillabewegingen, dissidenten van de FARC, paramilitairen en criminele groeperingen aan het werk.

Zevenduizend personen blijven na de onwapening van de FARC illegaal bewapend.

Volgens het tijdschrift Semana en cijfers van de inlichtingendienst blijven er na de ontwapening van de FARC nog zevenduizend personen illegaal bewapend. Het Nationale bevrijdingsleger (ELN) telt tweeduizend strijders, de Golf Clan, de belangrijkste criminele bende van het land, telt een tweeduizendtal gewapende leden, de dissidente FARC-leden van het Eerste Front in het zuidoosten zijn met driehonderd. Andere kleinere groepen zijn de guerrillagroep EPL in Norte de Santander en de MRP, gelinkt aan de bom in het commercieel centrum Andino.

Niet enkel dissidente FARC-guerrillero’s of andere kleinere guerrillagroepen vormen een gevaar. Volgens Pedro Valenzuela, professor Conflict, Mensenrechten en Internationale relaties aan de Javeriana Universiteit, wordt een van de grootste uitdagingen voor het vredesproces van Colombia gevormd door de gewapende groepen van rechts. Zij zijn sterk tegen het vredesakkoord gekant: ‘Er spelen veel belangen, economische en politieke Deze groepen zijn gewapend en reproduceren de logica van de paramilitairen van voorheen.’

Hoop: FARC levert zijn laatste wapens in

De hobbelige weg naar vrede toont ook hoop. Op maandag 27 juni kondigen de Verenigde Naties aan dat de inlevering van de wapens van de FARC volledig rond is. Drie dagen nadat de Nederlandse journalisten op vrije voeten zijn, vindt er in de overgangszone van de gemeente Meseta, in het departement Meta, een ceremonie plaats.

De FARC-strijders bevinden zich sinds het begin van dit jaar in de 26 overgangs- en normalisatiezones verspreid over het land. De Colombianen in Bogota en andere grote steden in Colombia bevinden zich ver van deze zones. De belangrijkste kranten brengen deze landelijke realiteit naar de steden. De Colombianen lezen er verhalen over hoe de verschillende oorlogsfronten van de FARC zich in een recent - en pijnlijk - verleden vormden. Maar ze lezen ook over de hoop en gevoelens van individuele mannen en vrouwen die op het punt staan de wapens neer te leggen en in het dagelijkse leven te stappen. Een opmerkelijk sterk symbool zijn de “baby’s van de vrede” die negen maanden na het vredesakkoord in alle overgangszones, samen met het burgerlijke leven van hun ouders, geboren worden.

De ceremonie, met president Santos en de leider van de FARC Timochenko, markeert het einde van de inlevering van 7132 individuele wapens van 6803 guerrillaleden aan de observatoren van de Verenigde Naties. Nog zevenhonderd wapens zullen in gebruik blijven om de 26 kampen waar de FARC tot 1 augustus verzamelen te bewaken.

‘De staat en de politieke klasse falen meer dan de FARC in het nakomen van afspraken.’

De oppositie bekritiseerde het proces van de wapeninlevering omwille van vertragingen en omdat er eerst sprake was van bijna het dubbel aantal wapens. Volgens de organisatie Ideeën voor de Vrede sprak slechts 45 procent van de zevenentwintigduizend Twitter-berichten op 26 en 27 juni zich positief uit over het neerleggen van de wapens.

Afgezien van het gebrek aan juiste informatie over het vredesproces en negatieve gevoelens tegenover de FARC, zijn er andere redenen voor het gebrek aan interesse voor het vredesproces. De Colombianen in de steden, die weg van het geweld wonen, hebben gewoonweg andere zaken aan hun hoofd; zoals toegang tot sociale voorzieningen.

Volgens Valenzuela staat het vredesproces er veel slechter voor dan hij initieel had gedacht. Maar toch: ‘De FARC komt zijn beloftes na, binnen de moeilijkheden eigen aan een proces van zoveel wapens in te leveren. Ze zijn geconcentreerd waar ze zeiden dat ze zouden samenkomen, ze leveren hun wapens in – een beetje later dan beloofd, maar ze zijn ingeleverd.’ De professor vindt dat de staat en de politieke klasse meer faalt dan de FARC in het nakomen van de afspraken.

Ondanks de kritiek en een gebrek aan algemene interesse voor deze mijlpaal houdt zo de grootste en oudste gewapende guerrillagroep van Latijns-Amerika op te bestaan. Dit is enorm voor het Zuid-Amerikaanse land, dat al meer dan vijftig jaar intern conflict beleeft. ‘Iedereen, alle Colombianen, zijn slachtoffer van het conflict’, herhalen verschillende Colombianen mij. Of het nu direct of indirect, in meerdere of mindere mate is, iedereen is slachtoffer.

Een nieuw verhaal nodig voor Colombia

Colombia heeft als land naar de internationale gemeenschap toe enorm aan prestige gewonnen. Sinds enkele jaren staat Colombia op het lijstje van Latijns-Amerika reizigers als toeristisch hoogtepunt. Voor de internationale gemeenschap is het vredesakkoord een succesverhaal en een voorbeeld voor andere conflictbemiddelingen. Maar ook voor de inwoners van het Zuid-Amerikaanse land is er een nieuw verhaal van de natie nodig. Een vriend die bij de persdienst van president Santos werkt, vertelt hoe de FARC sterk inzetten op een mediastrategie om het beeld dat de bevolking over hen heeft bij te stellen.

‘Wij houden hier niet van de FARC’, verwoordt iemand het gevoel van veel Bogotanos in mijn eerste gesprek in Colombia. Wat tijdens het conflict eenheid bracht, was de FARC als gezamenlijke vijand. Nadat de Colombiaanse bevolking het initiële vredesakkoord afwees in een referendum, werd duidelijk dat de gezochte vrede niet voor de nieuwe eenheid zou zorgen die het Zuid-Amerikaanse land nodig heeft.

In de meest recente Gallup poll staan de FARC hoger aangeschreven door de bevolking dan de politieke partijen in het parlement. De FARC guerrilla kon op een magere 15 procent goedkeuring rekenen, tegenover 81 procent afkeuring. De goedkeuring van de FARC door de Colombiaanse bevolking staat sinds juni vorig jaar wel hoger dan 10 procent.

‘Wanneer de oorlog afloopt, heeft het discours van de rechtse vleugel geen bestaansreden meer. Nu is er plaats voor welzijn, garantie van rechten, recht op gezondheid, werk, onderwijs, milieu, basisrechten die hier niet gerespecteerd worden.’

Valenzuela bevestigt: ‘De FARC heeft een lange weg af te leggen om het beeld dat de Colombiaanse bevolking over hen heeft te aan te passen, dat beeld is heel negatief. Het is zorgwekkend. Ik hoop dat het hen goed gaat in de politiek, voor de democratie. En omdat er zaken op de agenda van de FARC staan die het land nodig heeft.’

Volgens Cuervo heeft politiek links in de postconflictperiode van Colombia vruchtbare grond. ‘Colombia is al sinds de jaren negentig economisch rechts georiënteerd. De discussie gaat dus niet over wie er een economisch rechts model heeft, met privatiseringen en alle sociale componenten van een rechtse ideologie’, vertelt Cuervo. Volgens de mensenrechtenjournalist is het rechtse discours in Colombia steeds gebaseerd geweest op de oorlog en op angst, ‘zodat de maatschappij zou stemmen voor veiligheid, voor de repressie van de gewapende groepen. Wanneer de oorlog afloopt, heeft het discours van de rechtse vleugel geen bestaansreden meer. Nu is er plaats voor welzijn, garantie van rechten, recht op gezondheid, werk, onderwijs, milieu, basisrechten die hier niet gerespecteerd worden’, aldus Cuervo.

Tegenslag 3: Anti-corruptiefunctionaris opgepakt voor corruptie

Op dinsdag 21 juni wordt top-anticorruptiefunctionaris Luis Gustavo Moreno in een corruptieschandaal opgepakt op beschuldiging van witwaspraktijken.

Een contact bij diezelfde administratie vertelt hoe het gevecht tegen corruptie essentieel is voor de postconflictperiode van Colombia. Niet enkel de investeringen die het vredesakkoord voor het platteland voorziet, zijn belangrijk. ‘Op het platteland sterven kinderen, omdat geld voor gezondheidszorg en onderwijs in de zakken van corrupte functionarissen verdwijnt,’ zegt ze. ‘De Colombianen zijn gechoqueerd dat in Venezuela kinderen en jongeren omkomen als gevolg van de crisis, maar hier in Colombia gebeurt net hetzelfde.’

Zondag in Bogota

De zon schijnt, mijn laatste dag in Bogota is een vrolijke zondag. In een politiepost op een hoek in het centrum van de hoofdstad klinkt salsa. Ook voor hen is het weekend. De wekelijkse ciclovía, waarbij verschillende van de grote autowegen afgesloten zijn voor het fietsverkeer brengt de Colombianen samen. Oud en jong komen die dag met de fiets, rollerskates en honden van hun vrije dag genieten.

Het lijkt even of sociale afkomst en economische ladder er niet toe doen. In een bubbel, omgeven door bescherming van veiligheidsdiensten, beleeft Bogota al vele jaren iedere zondag een minivrede. Het is dit weekend ook Rock al Parque, een van de belangrijkste rockfestivals van Latijns-Amerika. Colombia is om zoveel meer bekend dan om oorlog.

Bogota beleeft al vele jaren iedere zondag een minivrede.

Vandaag vindt parallel met de rest van de wereld bovendien de jaarlijkse Orgullo Gay plaats, de Gayparade. Ik ontmoet er de jongeren van de burgerbeweging Paz a la Calle, of Vrede op Straat. Nadat eind oktober een minderheid van de bevolking naar de stembus trok en tegen het eerste vredesakkoord stemde, organiseerde Paz a la Calle zich in uiteenlopende straatacties om van de politiek een nieuw akkoord te eisen.

De Colombianen die voor het initiële vredesakkoord stemden bij het referendum, vertellen mij stuk voor stuk dat de afwijzing van het akkoord een intens verdrietig moment was. Tegelijkertijd beschrijven ze hoopvol hoe achteraf de bevolking in enorme getallen op straat kwam om een nieuw akkoord te eisen. Vele leden van deze beweging waren minderjarig en zonder stemrecht.

Minder in oorlog

Vandaag komen ze samen met de LGTB-bewegingen weer de straat op. Volgens de jongeren maakt diversiteit deel uit van het naoorlogse Colombia: ‘Onze beweging steunt de voorstellen van de Colombiaanse maatschappij, vooral de jongeren, de generatie die het vredesproces zal beleven. Het is de verantwoordelijkheid van deze generatie om er voor te zorgen dat de vredesakkoorden worden uitgevoerd. Wij dringen ook aan op het voortzetten van de onderhandelingen met het ELN. Historisch gezien is dit de belangrijkste kans ooit van de Colombianen op vrede.’

‘Historisch gezien is dit de belangrijkste kans ooit van de Colombianen op vrede.’

Vrede betekent volgens hen ook de sociale veranderingen die Colombia nodig heeft: ‘Vrede is niet alleen het ondertekenen van een vredesakkoord door de gewapende groepen. Het is een belangrijke stap, maar essentieel zijn sociale veranderingen en de terugvordering van de rechten van de gemeenschappen, de slachtoffers. Dat is onze rol: de jongeren en sociale organisaties die na 2 oktober (na het afwijzen van het eerste vredesakkoord) opkomen voor het voortzetten van vrede.’

Kan een nieuwe generatie Colombianen voor de nodige verzoening zorgen die te zwaar is voor zij die heel hun volwassen leven het conflict beleefden? Ondanks de herinneringen aan oorlog die de bomaanslag, de ontvoering van de journalisten en de moorden op gemeenschapsleiders van de afgelopen maanden opnieuw naar de oppervlakte brengen, is Colombia een veiliger land. Colombia is niet meer - of toch minder - in oorlog. Een krantenartikel in El Espectador besluit: ‘Het zijn definitief andere tijden.’

Morgen in Colombia

Morgen is het maandag. Het gemakkelijke werk was volgens Valenzuela vier jaar onderhandelen. Het moeilijke werk volgt.

‘We zullen voor onszelf de belofte moeten maken niet naar de oorlog terug te keren.’

Jean Arnault, hoofd van de VN-Missie in Colombia, benadrukte tijdens de Veiligheidsraad op 30 juni de moeilijkheidsgraad van het vredesproces. De ex-strijders van de FARC bevinden zich in grote onzekerheid over hun fysieke veiligheid en economische toekomst, zei Arnault.

President Santos vroeg al een nieuwe VN-missie aan om de reïntegratie te begeleiden en voor bredere veiligheidsgaranties. Hoewel er wordt aangenomen dat vele ex-FARC leden in de verzamelzones op het platteland zullen blijven.

Wat met het postconflict in de grote steden als Bogota? Volgens Valenzuela zal het veel tijd vragen. ‘Colombia is gepolariseerd en het zal moeilijk zijn voor de generatie slachtoffers van de oorlog om de pagina om te slaan. We zullen voor onszelf de belofte moeten maken niet naar de oorlog terug te keren.’

Het vredesproces moet zich volgens Jean Arnault (VN) ook concentreren op de noden van de kwetsbaren in de maatschappij.

Ik bezoek in Bogota het presidentieel paleis Nariño. Het gevoel op een historische plaats te zijn doet mijn journalistenhart sneller slaan. De bronzen wit geschilderde duif van de vrede in het paleis is een een cadeau van de Colombiaanse artist Fernando Botero, om de herinnering aan vrede levendig te houden. Dat is ook belangrijk voor volgende presidenten. En niet onbelangrijk gezien de verkiezingen in 2018. De huidige administratie bevindt zich in het proces de wetten en decreten voor het vredesakkoord goed te keuren; met de nodige tegenstand van de oppositie.

Mijn verblijf in Colombia begon bij een bom en eindigt bij hoop voor dit historisch moment voor Colombia. Een kennis zegt: ‘Ondanks de vraagtekens is de vrede essentieel voor de toekomst van Colombia. Soms beseffen we het niet genoeg, maar dit is wat later in de geschiedenisboeken zal staan.’