Pingpong met vluchtelingen in de Balkan

Even buiten Horgos, de laatste Servische stad voor de grens met Hongarije. Tibor Varga, priester en gemeenschapswerker, stuurt zijn auto van de hoofdweg af, een zandweg op. We rijden verder door een leeg, wintergrauw landschap dat ongeduldig op de lente wacht. Tibor twijfelt even, rijdt een eindje terug, maar vindt dan toch wat hij zoekt. Een vergeten stukje veld, met tussen de struiken een vijftal tenten.

Als we stoppen komt er een man in een rode jas op ons afgelopen. Hij en Tibor begroeten elkaar als vrienden die elkaar al een tijdje kennen. Niet verwonderlijk, want Hassan, afkomstig uit Bangladesh, zit al meer dan een jaar vast in het grensgebied in het noorden van Servië. Hij en Tibor refereren naar de plek als “M75”, het nummer van de snelweg verderop. In de buurt zijn nog zeker vier andere plekken zoals deze. De grote kampen van twee jaar geleden hebben plaats gemaakt voor kleine, meer verborgen plaatsen zoals hier.

Het Spel

We laden wat olie, meel en suiker uit voor Hassan en zijn kampgenoten. M75, Hassan’s voorlopige thuis, bestaat uit vijf tenten en een constructie rond het kampvuur die beschutting moet bieden tegen de regen. Hassan vertelt hoe hij zowel hier als aan de grens met Roemenië probeerde de grens over te steken. ‘Misschien al meer dan honderd keer. Maar zonder succes. Dat is deel van het spel. Alleen de kou is is slopend.’

Het spel, of “The Game”, is hoe vluchtelingen hun nachtelijke pogingen zijn gaan noemen. Tibor legt de spelregels uit. ‘Met een man of twintig benaderen ze ‘s nachts de grens. Eens de Hongaarse politiepatrouille gepasseerd, knippen ze een gat in het hek en rennen de grens over in groep, zo snel mogelijk. Zodra de grenswacht hun opmerkt, stuiven ze alle kanten uit. De meeste worden opgepakt, maar een paar halen het. Wie pech heeft, wordt door de Hongaarse grenswacht terug naar Servië gestuurd, klaar voor een nieuwe ronde.’

‘De kans om over te geraken is maar klein, maar genoeg om aan vast te houden. Andere opties zijn er niet. De mensen hier aan de grens hebben geen middelen om een smokkelaar te betalen. Voor wie genoeg geld op tafel kan leggen zijn er makkelijkere opties, maar die mensen kom ik niet tegen bij mijn werk. Ik ben altijd blij om iedereen terug te zien, maar het is jammer voor hen. Ze zitten hier echt vast zonder al te veel hoop, soms meer dan een jaar.’

Al meer dan tien jaar is dit de dagelijkse routine van Tibor Varda. Het is rustiger nu dan twee jaar geleden, maar de situatie blijft lastig. ‘De Hongaars-Servische grens zit stevig op slot. Maar ondanks het hek en alle camera’s blijven mensen proberen, en niet enkel hier, maar ook aan de grens met Roemenië en vooral Kroatië. De meeste mensen die ik zie zijn Pakistanen en Afghanen op dit moment, maar ook Syriërs en Irakezen.

Hongarije op de achtergrond

Na onze ontmoeting met Hassan rijden we verder in de richting van de ruïnes van een voormalige landbouwkolonie. Het complex omvat een verlaten boerderij en verschillende stallingen en schuren. Allemaal even vervallen, maar met tenminste een dak. Een vijftal kerels slentert buiten rond, eentje is hout aan het hakken. Tibor kent hen allemaal bij naam, ook zij bivakkeren hier al maanden.

‘Ginder voorbij die rij bomen, daar is Hongarije,’ wijst Tibor. Vlakbij, maar toch zo veraf voor wie niet de juiste papieren heeft.

‘Ginder voorbij die rij bomen, daar is Hongarije,’ wijst Tibor. Vlakbij, maar toch zo veraf voor wie niet de juiste papieren heeft. Binnen in de ruïne hangt een geïmproviseerde huiselijkheid. Met hulp van Tibor werden een paar olievaten tot kachel omgebouwd. Geen overbodige luxe, want zodra de zon ondergaat, wordt het venijnig koud.

Galib komt oorspronkelijk uit Pakistan. Twee jaar lang woonde hij in Griekenland. ‘Een goed land, maar ik heb er geen enkele kans om papieren te krijgen. Een jaar lang werkte in in een carwash voor vrachtwagens. Maar de politie arresteerde me verschillende keren, omdat ik geen geldige papieren kon voorleggen. Ik werd een tijdje opgesloten in een detentiekamp. Daarom dat ik verder wil, richting Italië.’

Mondje Grieks

Ondertussen heeft Ali, eveneens uit Pakistan, ons thee gebracht en nodigt ons uit om te komen eten. Met de rijst, meel en kip uit de koffer van Tibor’s auto heeft hij een stevige, pikante maaltijd bereid. Een isolatiedeken doet dienst als tafelkleed. Ali verliet Pakistan omdat hij uit een christelijke familie komt. Ook hij verbleef lang in Griekenland, en spreekt de taal behoorlijk.

Maar in Griekenland vallen Pakistanen steeds vaker buiten het opvangsysteem. Hun asielaanvragen worden systematisch geweigerd. En overleven zonder papieren in een land waar de economische crisis maar weinig mogelijkheden overlaat, is erg lastig. Daarom dat vele toch verder noordwaarts trekken, al blijkt Servië een bijzonder moeilijke etappe.

Op dit moment heeft hij contact met een honderdtal vluchtingen in de grensstreek rond de steden Horgos en Subotica, vertelt Tibor. ‘Maar hangen hier zeker meer mensen rond. Het gaat niet meer om grote groepen zoals een jaar, twee jaar geleden, maar ik zie wel dat mensen hier veel langer vastzitten. Het is ook niet langer enkel in Subotica en Horgos waar vluchtelingen proberen de grens over te steken. Aan de grens met Kroatië en Roemenië zie je hetzelfde gebeuren. Mensen zijn wanhopig, en trekken van de ene plek naar de andere, op zoek naar een gaatje.’

De regels van “The Game” kunnen hard zijn.

Helemaal dicht is de grens echter niet. De Hongaarse autoriteiten laten een tiental mensen per dag passeren. Zij dienen een paar weken te wachten in een klein kamp net op de grens, alwaar hun aanvraag behandeld wordt. Alleen families die in Servië geregistreerd staan komen in aanmerking. ‘Maar mannen alleen maken geen kans,’ aldus Tibor. ‘Voor hen zit er niets anders op dan het spel te spelen, al duurt het maanden. En eens buiten het systeem is er ook geen weg terug.’ De regels van The Game kunnen hard zijn.

Illegale pushbacks

De dramatische aantallen van 2015 zijn het niet meer, toch zitten er vandaag zo’n 7000 vluchtelingen vast in Servië. Naar schatting, want hoeveel precies weet niemand. De meerderheid zijn Pakistanen en Afghanen, maar ook Syriërs, Irakezen en Iraniërs. Een deel – voornamelijk families – krijgt opvang in de kampen in het zuiden van het Balkanland, maar enkele duizenden zwerven langs de noordelijke grenzen en wachten hun kans af.

Kroatië, Hongarije en Roemenië deporteren vluchtelingen die ze aan de grens onderscheppen terug naar Servië. Dergelijke pushbacks zijn illegaal, want internationale rechtsregels geven vluchtelingen de mogelijkheid asiel aan te vragen. Toch gebeuren ze routineus, met stilzwijgende instemming van de Servische overheden.

Servië lijkt zich te schikken in zijn rol als grenswachter van de EU. Het is een soort bufferzone geworden.

Daarmee lijkt het land zich te schikken in zijn rol als grenswachter van de EU, aldus Rados Djurovic. Djurovic is directeur van het Asylum Protection Center (APC), een Servische organisatie die juridische en psychosociale hulp biedt aan vluchtelingen. ‘Servië is een soort bufferzone geworden. Zonder geld is het erg moeilijk de grens over te steken, de politie stuurt dagelijks mensen terug. Servië aanvaardt deze situatie zonder protest. Onze regering hoopt hiermee politieke goedwil en Europees geld binnen te krijgen. Tegelijk negeert ze de noden van vluchtelingen, en handelt alsof het probleem niet bestaat. Dat gaat Servië op lange termijn zuur opbreken.’

Telkens terug naar af

Sid, niet meer dan een onopvallend grensstadje net voor de Kroatische grens, is een van de nieuwe wachtkamers aan de buitengrens van Europa. Tien minuten wandelen in de richting van Kroatië ligt een verlaten drukkerij. Hier bedelen hulporganisaties twee keer per dag een maaltijd en voorzien medische zorg. Deze morgen staan er een honderdtal vluchtelingen in rij voor ontbijt. Binnen in het gebouw dienen een paar olievaten als kachel, in een poging de kou te verdrijven.

Een van de mannen in de rij is Whalid, afkomstig uit Algerije. Al twee jaar is hij onderweg. Hij heeft zowat alle landen in de Balkan gezien ondertussen. “Vanuit Griekenland trok ik via Albanië naar Montenegro, en zo naar Bosnië. Daar werd ik opgepakt en terug de grens overgezet. Servië leek me een optie, maar ondertussen zit ik hier al een half jaar. Ook aan de grens met Roemenië liep het op niets uit.’

Elf keer stak hij de grens met Kroatië over. Hij haalde het tot in Slovenië, maar daar ging het mis.’ De Sloveense politie arresteerde me en deporteerde me naar Kroatië. Ik heb geprobeerd om er asiel aan te vragen, maar dat werd geweigerd. De Kroatische politie zette me zonder veel omhaal opnieuw de grens met Servië over, terug naar af. Misschien dat ik opnieuw via Bosnië probeer.’

Mohammad, afkomstig uit Tunesië, heeft een gelijkaardig verhaal. Hij spreekt een aardig mondje Duits dat hij oppikte enkele jaren geleden. Maar zijn asielaanvraag werd afgewezen, en hij keerde terug naar Tunesië. Nu wil hij opnieuw een kans wagen. Ook hij was in Slovenië, tot in het laatste dorp voor de grens met Oostenrijk, maar werd teruggestuurd. ‘In Kroatië worden geen asielaanvragen aanvaard. Voor mij zou dat land zeker een optie zijn, ik hoef niet per se naar Duitsland. Maar hier in Servië is er niets, de mensen trekken zelf weg van hier.’

Een gevangenis, zo voelt Servië voor hem. ‘In het algemeen laat de politie ons met rust. Soms zijn er acties, en worden mensen naar de kampen in het zuiden gebracht. Maar zowat iedereen staat snel weer hier.’ De Kroatische politie, dat is een andere zaak. ‘Als je geld of een gsm op zak hebt, ben je die gegarandeerd kwijt. Soms nemen ze zelfs je schoenen af.’

De optie Bosnië

Rados Djurovic van het APC bevestigt de verhalen over systematische deportaties vanuit Kroatië. ‘Het is een riskante plek voor vluchtelingen, zeker nu ook andere landen zoals Slovenië maar ook Oostenrijk mensen terugsturen. Het land houdt zijn opvangcapaciteit bewust laag en ontzegt vluchtelingen de toegang tot de asielprocedure. De overheid is doodsbenauwd dat Kroatië in de rol van bufferzone geduwd dreigt te worden, in plaats van Servië nu.’

‘Wat we de laatste tijd zien is dat meer en meer mensen via Bosnië proberen. In het noordwesten is Kroatië op zijn smalst, en de grens is door de bergachtige aard van de regio moeilijk te controleren. Het zijn geen grote aantallen, maar dat kan nog komen.’

‘De zuidgrens is in praktijk zo goed als oncontroleerbaar. Macedonië en Bulgarije doen niet al te veel moeite om hun grenzen met Servië te bewaken. Samen met de praktijk van de pushbacks plaatst dat Servië in een moeilijke positie.’

Toch vermoedt Rados dat Servië in het centrum van de migratieroutes op de Balkan zal blijven. ‘De zuidgrens is in praktijk zo goed als oncontroleerbaar. Macedonië en Bulgarije doen niet al te veel moeite om hun grenzen met Servië te bewaken. Samen met de praktijk van de pushbacks plaatst dat Servië in een moeilijke positie.’

Het verhalen uit Horgos, Subotica en Sid illustreren de nieuwe realiteit op de Balkan vandaag. Elk land probeert het probleem terug in de handen van de buurlanden te schuiven. De steeds striktere grenscontroles, het Hongaarse hek en vooral de praktijk van de pushbacks maken dat duizenden mensen van het ene land naar het andere zwerven, op zoek naar nieuwe routes die steeds meer versplinterd geraken. Dat maakt migratie dan wel minder zichtbaar, het idee dat daarmee alles van de baan is, is gevaarlijk naïef.