Waarom is de partij van Geert Wilders zo populair in Nederlands-Limburg?

Banenverlies

In tegenstelling tot België voerde Nederland de mijnsluiting in recordtempo uit: in minder dan tien jaar tijd werden alle twaalf Nederlandse mijnzetels, plus het industriële erfgoed, met de grond gelijk gemaakt. Tienduizenden mensen verloren hun baan.

Leen Roels is een Belgische historica die tegenwoordig directeur is van het Nederlands Mijnbouwmuseum in Heerlen. Ze legt uit: ‘Voordat begin twintigste eeuw de industriële mijnbouw van start ging, was dit deel van Limburg een dunbevolkt agrarisch gebied. Het verstedelijkte sterk toen het werd overspoeld met werkkrachten uit Oost-Europa en het noorden van Nederland.’ 

Toen de industriële mijnbouw op gang kwam, was de nood aan arbeid hoog. Met name tussen 1900 en 1930 migreerden er veel jongemannen uit de rest van Nederland, Duitsland, Oostenrijk, Polen en het toenmalige Joegoslavië naar Limburg. Een kwart van alle mijnwerkers was afkomstig uit het buitenland. Tot in de jaren ’60 werden er Turkse en Marokkaanse arbeiders naar de provincie gehaald om in de mijn te werken.

Toen Europese kolen niet meer konden concurreren met goedkope import uit de Verenigde Staten en Australië besloot de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS – de voorloper van de huidige EU) dat de steenkoolwinning moest worden afgebouwd.

‘In Nederland werd toen in het Noorden, in Groningen, gas ontdekt,’ vertelt Roels. ‘Dus konden de Limburgse mijnen in een recordtempo dicht. Steden als Luik hadden een veel langere industrietraditie en de arbeidersbeweging was er beter georganiseerd. In België werd de laatste mijn daarom pas in de jaren ’90 gesloten.’

Om toch enige vervangende werkgelegenheid te bieden, verplaatste de Nederlandse overheid het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) naar Heerlen, en iets noordelijker werd de kunstmestfabriek van De Nederlandse Staatsmijnen (DSM) omgevormd tot chemiecomplex Chemelot.

Dat kon de neergang van de regio niet voorkomen, zegt Roels. ‘Omdat de belangrijkste werkgever en alle daarmee samenhangende sociale structuren wegvielen, ontstond er een verweesde maatschappij. Toen er in de jaren ’70 ook nog heroïne op straat terechtkwam, had dat in combinatie met de massawerkloosheid een desastreus effect.’

Oekraïneoorlog

Sindsdien zijn de armoede- en werkloosheidscijfers in Heerlen, en omliggende gemeentes als Kerkrade en Landgraaf, onverminderd hoog. Die verwaarlozing bleek funest voor het vertrouwen in de gevestigde Nederlandse politiek. Volgens onderzoeksbureau Ipsos I&O wordt de PVV van Geert Wilders bij de verkiezingen op 29 oktober 2025 alweer het grootst in het zuiden van Nederland.

Kroegbaas Aram Sangen stemt al zijn hele leven PVV en is een groot fan van de Amerikaanse president Donald Trump. Op een steenworp afstand van de Duitse grens baat hij een café uit en een zalencentrum waar hij culturele evenementen en muziekoptredens in het Limburgse dialect organiseert.

‘Het EU-lidmaatschap heeft vast zijn voordelen,’ zegt hij. ‘Maar de meeste mensen merken daar niet veel van. Die zien vooral dat de boodschappen duurder worden en dat hun kinderen geen huis kunnen kopen.’

De sfeer in zijn kroeg is gemoedelijk. Een paar mannen hangt bij de gokautomaat of drinkt koffie aan de toog. Buiten licht een Mariakappelletje op in de nachtelijke duisternis.

‘Ik ben zelf van mening dat elk land eerst voor de eigen mensen moet zorgen,’ zegt Sangen. ‘Dat een Russische gek Oekraïne is binnengevallen, vind ik ook niet goed. Ik ben vooral bang dat wij door de EU straks in een oorlog worden getrokken waar ik niks mee te maken heb. Een land waarin de PVV het voor het zeggen krijgt, lijkt mij ook geen fijne plek. Maar de onvrede zit diep en Wilders durft tenminste neen te zeggen.’

Concentratie van armoede

De Nederlandse mijnstreek is een goed voorbeeld van een ontwikkeling die in de hele EU te zien is. Om beter te begrijpen hoe economische omstandigheden samenhangen met politiek populisme liet de Europese Commissie in 2018 onderzoek doen naar wat in vakjargon de geography of discontent wordt genoemd.

Daaruit bleek dat de populariteit van rechtse antisysteempartijen als de PVV niet primair samenhangt met armoede of een laag opleidingsniveau maar voortkomt uit een maatschappelijk breed gedeeld gevoel van ‘achteruitgang’.

Voormalig voorzitter van de Socialistische Partij (SP) Ron Meyer geeft leiding aan het Nationaal Programma Heerlen-Noord (NPHLN). Dat maakt deel uit van een nationaal ontwikkelingsproject voor twintig regio’s in heel Nederland. In Heerlen-Noord overlijden inwoners zes tot zeven jaar eerder dan rijkere Nederlanders en er heerst grote energiearmoede door de slecht geïsoleerde woningen.

‘Voor mensen hier is een stem op Wilders de beste manier om een middelvinger op te steken naar het systeem,’ zegt Meyer. ‘Maar het is de vraag of de PVV het systeem wel wil veranderen.’

Tot overmaat van ramp wordt volgens Meyer het sociale weefsel in Heerlen aangetast omdat arme inwoners uit de rest van Nederland naar de stad trekken op zoek naar goedkope woningen. Daardoor wordt Heerlen opgezadeld met een armoedeconcentratie die een direct gevolg is van een door Den Haag opgelegde marktwerking en stijgende prijzen op de Nederlandse woningmarkt.

Beter gebruikmaken van de nabijheid van steden als Aken, Luik of het Duitse Roergebied is volgens Meyer daarom zinvol. Zelfs metropolen als Keulen en Brussel zijn vanuit Heerlen dichterbij dan Amsterdam of Den Haag.

Maar profiteren van die strategische ligging gaat moeizaam. ‘Heerlen ligt heel dicht bij de Technische Universiteit van Aken en ook de innovatiecluster rond Eindhoven is niet ver weg. Datzelfde geldt voor Maastricht en Luik. Om daar gebruik van te maken moet je wél de juiste voorwaarden scheppen. Openbaar vervoer is bijvoorbeeld cruciaal om een afgelegen regio als deze te ontsluiten. Juist dat is hier extreem onbetrouwbaar.’

Groot chemiecomplex

Om de klimaattransitie te ondersteunen, riep de Europese Commissie in 2021 een Just Transition Fund (JTF) van 19 miljard euro in het leven. Daaruit kunnen transitieregio’s geld krijgen voor bijvoorbeeld omscholingsprogramma’s of als vestigingssubsidie voor bedrijven.

Het totale Nederlandse JTF-budget bedraagt circa 630 miljoen euro, verdeeld over zes regio’s. Voor geheel Zuid-Limburg zijn er twee tranches van in totaal bijna 20 miljoen euro beschikbaar die het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) in Den Haag beheert. Het meeste geld gaat naar de verduurzaming van de zware industrie bij chemiecomplex Chemelot, ten noorden van Heerlen.

Om Heerlen te veranderen van een vergeten industriestad in een groene voorloper heeft Gelderblom daarom weinig aan het JTF. Nationale verkokering maakt het volgens hem lastig voor lokale bestuurders om aanspraak te maken op de EU-steun die ze nodig hebben voor hun eigen regio.

Het Comité́ van de Regio’s (een EU-orgaan waarbinnen 329 regionale bestuurders en burgemeesters uit heel Europa samenwerken) riep de Europese Commissie in 2022 daarom uitdrukkelijk op om ‘directe EU-financiering aan steden en regio’s’ mogelijk te maken.

Afgaande op een in 2025 aangekondigd EU-plan om het beheer van alle dergelijke fondsen juist volledig onder te brengen bij nationale overheden beweegt de Europese Commissie de andere kant uit.

Gelderblom: ‘Het JTF is een goed voorbeeld van hoe de nationale overheid mij als lokaal bestuurder tegenwerkt. Het is superbelangrijk dat de chemiecluster bij Chemelot gaat verduurzamen, maar als gemeente hebben we dus niet veel aan zo’n transitiefonds. Onze stad staat immers voor heel andere uitdagingen. De kern van de zaak is dat er een Europese investeringsagenda moet komen die niet langer meegaat in het neoliberale marktdenken dat alleen de winnaars beloont. Dan kunnen wij hier in Heerlen laten zien dat de groene transitie ook kansen biedt aan gewone mensen.’

Nihilistische bubbel

In de praktijk is dat nog vaak gemakkelijker gezegd dan gedaan. Na een Europese investering van 28 miljoen euro en een vertraging van zes jaar rijdt er sinds medio 2024 eindelijk een Drielandentrein die het Duitse Aken via Heerlen en Maastricht verbindt met Luik in België.

Na allerlei problemen met achterstallig onderhoud op het spoor, moet nu nog steeds bij elke grensovergang nieuw personeel de trein op klimmen: de drie EU-landen erkennen elkaars machinistendiploma’s niet.

Het onvermogen om die ogenschijnlijk eenvoudige problemen grensoverschrijdend op te lossen leidt in een regio waar al decennia de klappen vallen tot nog meer wantrouwen in de politiek. Dat zegt heftruckchauffeur Jens Rademakers in een rijtjeshuis in de grensgemeente Kerkrade. ‘De liberale elite heeft jarenlang alleen gekeken naar de voordelen van economische globalisering en de EU. Voor de verliezers was geen aandacht. In een arme en laagopgeleide regio als deze heeft de onvrede daarover jarenlang als een veenbrand kunnen voortwoekeren. En nu zwemmen mensen rechtstreeks de extreemrechtse complotfuik binnen.’

Rademakers zit onder de tatoeages, was jarenlang actief bij de socialistische beweging en schudt moeiteloos quotes van denkers als Herbert Marcuse of Theodor Adorno uit zijn mouw. Tijdens de laatste verkiezingen was het aantal PVV-stemmers in Kerkrade met meer dan 40% het hoogst van heel Nederland, zegt hij zorgelijk.

‘Daaronder ligt een diepe angst voor een wereld waar mensen geen grip meer op hebben. Degene die dat gevoel weet te kanaliseren, wordt uiteindelijk spekkoper. Er is maar één manier om mensen weer uit die nihilistische bubbel te krijgen: je moet ze weer een stip aan de horizon geven en laten zien hoe het beter kan.’