Waterrevolutie in Italië?

‘Water is de nieuwe olie en multinationals willen het in handen krijgen’

© Pieter Stockmans

Priester Alex Zanotelli strijdt al jaren tegen privébedrijven die amper investeren in onderhoud van waterinfrastructuur. ‘Zeven magere jaren sinds het referendum zijn hopelijk voorbij met Roberto Fico als Kamervoorzitter.

Uit de reeks:
Meer gemeenschap in de gemeente



De kern van elke gemeente is de gemeenschap
Na regen komt zonneschijn. Na neoliberale besparingen, gemeenschapsbezit.

De burger doet meer dan kiezen
In oktober gaan we weer stemmen om onze vertegenwoordigers in gemeente- en provincieraden aan te wijzen. Zullen de verkozenen het oor lenen aan hun almaar actievere burgers?

George Monbiot: ‘Iedereen politicus!’
Groot interview met de Britse milieujournalist en schrijver George Monbiot. ‘We hebben meer, niet minder politiek nodig. Meer en directe democratie, niet minder.’

Vijf redenen waarom gemeenten privatisering terugschroeven of afwijzen
Internationaal is er een opvallende tendens: gemeenten lopen voorop in de terugkeer naar publieke verantwoordelijkheid, na decennia van privatisering van openbare diensten. 

Hoe we wonen weer betaalbaar kunnen maken
Hoe kunnen steden zich wapenen tegen de wereldwijde vastgoedspeculatie die gebouwen, straten en pleinen alleen maar ziet als een middel om winst te maken? 

‘Geen foto’s terwijl de priester een mobiele telefoon vasthoudt’, zegt een collega van priester Alex Zanotelli. ‘Hij heeft er zelf geen, omdat ze gemaakt worden met kinderarbeid in Congo. Maar we moeten bisschoppen bellen om te mobiliseren tegen het migratiebeleid van minister Salvini.’

De priester is een begrip in de Napolitaanse wijk rond Piazza Sanità, een volks binnenpleintje waar kinderen voetballen tegen de kerkmuur en jongeren stoer op scooters zitten. Zo actief als hij vandaag is in de migratiescene, zo actief was hij in 2011 in het watercomité van Napels.

‘Water is de nieuwe olie en multinationals willen het in handen krijgen’, zegt hij in zijn met activistische posters volgehangen kamertje achter de kerk. ‘Paus Franciscus gebruikte in zijn encycliek Laudato Si. Over de zorg voor ons gemeenschappelijke huis voor de eerste keer woorden die zo cruciaal zijn in de katholieke leer: water is recht op leven. Om het te kunnen zien als een recht en niet als handelswaar moet het in handen van de gemeenschap blijven.’

Aan de muren van Alberto Lucarelli’s kantoor aan de Universiteit van Napels hangen dan weer de programma’s van alle conferenties over waterbeheer die hij organiseerde. De flamboyante hoogleraar Grondwettelijk Recht is dé referentie op het gebied van beni comuni, gemeenschapsgoederen.

‘Water is de nieuwe olie en multinationals willen het in handen krijgen. Maar water is ook een recht op leven.’

Dertien jaar geleden stond een activist, een oud-student van Lucarelli, samen met priester Zanotelli op de pleintjes van Napels handtekeningen te verzamelen voor een legge di iniziativa popolare, een wetsvoorstel op burgerinitiatief. 400.000 handtekeningen voor deprivatisering van lokale waterbedrijven belandden in de prullenbak van het parlement.

Vandaag is Roberto Fico, de activist, zelf Kamervoorzitter. Hij verbond zich ertoe dat er in deze regeerperiode wél een wet komt voor de deprivatisering van water in heel Italië.

Dat zou het sluitstuk zijn van een lange weg. ‘In de jaren 2000 zette premier Silvio Berlusconi een programma op van privatisering van lokale publieke diensten’, zegt Lucarelli.

‘Multinationals zoals het Franse Veolia maximaliseerden de winst en investeerden nauwelijks in de modernisering van het waternetwerk. Dat leidde tot het ontstaan van de burgercomités, die zich verenigden in een nationaal Waterforum.’

Als lid van de Commissie Rodotà, een regeringscommissie van de regering-Prodi, werd Lucarelli de eerste die de notie van “gemeenschapsgoederen” juridisch verankerde in het Burgerlijk Wetboek.

‘Publieke goederen als water kun je niet kopen van een eigenaar’, zegt hij. ‘Je hebt het recht ze te ontvangen van de gemeenschap waartoe je zelf behoort en de plicht ze te gebruiken zonder de behoeften van anderen te schaden.’

© Pieter Stockmans

Hoogleraar Alberto Lucarelli was de allereerste schepen van gemeenschapsgoederen van Italië.

Historisch referendum

Toch nam de vierde regering-Berlusconi in juni 2008 een wet aan die lokale overheden verplichtte om “openbare diensten van economisch belang” te verkopen aan privébedrijven. Dat was volgens de regering nodig voor de “stabilisatie van de begroting”.

Het Waterforum waagde zich aan een van de meest ambitieuze projecten van directe democratie in de Italiaanse geschiedenis: een referendum tegen de privatisering van water.

Nodig waren: 1. een half miljoen handtekeningen, 2. referendumvragen goedgekeurd door het Grondwettelijk Hof, 3. een opkomst van boven de 50%. Het Waterforum verzamelde maar liefst twee miljoen handtekeningen in het hele land, Alberto Lucarelli won de zaak voor het Grondwettelijk Hof en de opkomst was 56%.

‘Het was van 1995 geleden dat er voor een referendum nog eens meer dan 50% van de kiezers kwam opdagen’, zegt priester Zanotelli. ‘En op 12 en 13 juni 2011 stemde 95% van de 27 miljoen stemmers voor de afschaffing van de plicht tot privatisering en van de mogelijkheid om winst te maken op water. Onvoorstelbaar.’

‘In 2011 stemden 26 miljoen Italianen tegen de  privatisering van water. Multinationals maximaliseerden de winst en investeerden amper in de modernisering van het waternetwerk.’

De waterbeweging oversteeg alle partijkleuren en sociale groepen. ‘Om de overwinning te vieren, ging ik naar het plein met flessen wijn, anderen naar de kerk om God te bedanken’, lacht Cesare di Transo, een van de radicaal linkse activisten van het referendum. Het was een antisysteemsignaal avant la lettre, maar de traditionele partijen hielden vast aan de privatisering.

Matteo Renzi, later voorzitter van de sociaaldemocraten, was toen burgemeester van Florence, de duurste grote stad van Italië. Een gezin betaalt er jaarlijks €563 voor water. In Toscane, de regio waarvan Florence de hoofdstad is, is privatisering van water het verst doorgedreven. Tarieven verdubbelden er in tien jaar.

Alleen Napels deed iets met het signaal. En wel onmiddellijk. ‘Die beelden zal ik nooit vergeten’, zegt hoogleraar Lucarelli. ‘Vreugde in het kwadraat na het gewonnen referendum én nauwelijks tien dagen daarvoor de onverwachte verkiezingsoverwinning van Luigi De Magistris in Napels.’

Als openbaar aanklager stond De Magistris bekend om zijn onderzoeken naar de banden tussen hooggeplaatste politici en de maffia. Daarna behaalde hij bij de Europese parlementsverkiezingen van 2009 het op drie na hoogste aantal voorkeurstemmen van alle Italiaanse politici.

In Napels won hij als outsider met 65% van de stemmen. Het eerste teken aan de wand dat aan de heerschappij van Berlusconi, maar ook aan die van de sociaaldemocraten, weldra een einde zou komen.

De Magistris benoemde hoogleraar Lucarelli tot schepen van publieke goederen, de eerste van Italië. Amper twee weken later, en drie dagen na het referendum, had Lucarelli zijn beslissing al klaar om het waterbedrijf om te vormen van naamloze vennootschap in publiekrechtelijk bedrijf: Acqua Bene Comune Napoli (ABC).

Zo trad Napels in de voetsporen van Parijs, dat anderhalf jaar eerder al de watervoorziening had teruggenomen van Veolia. Uit een audit was gebleken dat het tarief dat Veolia aanrekende een kwart hoger lag dan de werkelijke kosten. In het daaropvolgende jaar kon het nieuwe publieke waterbedrijf Eau de Paris €35 miljoen besparen en het tarief 8% laten dalen.

‘Het verschil is dat wij nu de laagst toegelaten tarieven kunnen toepassen en een naamloze vennootschap de hoogste, omdat die winst moet maken. De watertarieven in Napels behoren tot de laagste van heel Italië’, zegt Mauro De Pascale, die al twintig jaar voor het waterbedrijf van Napels werkt, net zoals zijn vader, grootvader en overgrootvader voor hem.

© Pieter Stockmans

Mauro De Pascale werkt al twintig jaar voor het waterbedrijf van Napels, net zoals zijn vader, grootvader en overgrootvader voor hem. Hij toont het grootste ondergrondse waterverdelingsstation van Napels.

Participatie

‘Publieke goederen vereisen niet enkel juridisch-technische veranderingen van eigendom, maar een culturele verandering: participatie van actieve burgers aan het bestuur ervan. Burgers zijn niet enkel gebruikers van water, ze zijn er mee verantwoordelijk voor’, zegt De Pascale tijdens een rondleiding in het grootste waterstation van Napels. ‘Participatie begint bij kennis en bewustzijn van de nieuwe generaties.’

De Pascale werkte een model uit waarin een Toezichtcomité met twintig leden – arbeiders van het bedrijf, politici, milieuactivisten, actieve burgers – mee kon beslissen. Maar het vertraagde de besluitvorming. En besturen vraagt technische kennis van boekhouden en financiën.

Als je participatieve democratie niet actief organiseert, dooft ze uit.

Op dit punt ontstond tweestrijd tussen De Magistris en Lucarelli. ‘De burgemeester had de kans om van Napels een echt laboratorium van participatieve democratie te maken’, zegt Lucarelli. Maar het participatieve momentum was voorbij en de participatiegraad nam af. De populaire strijd werd vertaald in beleid. Als je participatieve democratie niet actief organiseert, dooft ze uit.

‘Toch ga ik binnenkort een resolutie aannemen over een vernieuwde Burgerraad met een adviserende rol’, zegt Sergio D’Angelo, Commissario Straordinario van ABC Napoli.

Burgemeester De Magistris stapte uit zijn partij Italië van de Waarden en begon te bouwen aan een achterban bij radicaal linkse en anarchistische bewegingen in Napels. Hij ging langs bij allerhande burgercomités, ook in de meest verwaarloosde wijken. De burgercomités in de wijk La Scampia, bekend van de maffiaserie Gomorrah, schreven zelfs mee aan het nieuwe ontwikkelingsplan voor de wijk.

© Pieter Stockmans

Openbaar aanklager De Magistris, bekend om zijn onderzoeken naar de banden tussen politici en de maffia, werd burgemeester van Napels. Radicaal linkse bewegingen behoren tot zijn achterban.

Turijn zat niet stil

In het stadhuis van Turijn zit de oppositie, de sociaaldemocraten, in statige kantoren met stijlvolle meubels, en de meerderheid, de Vijfsterrenbeweging, in saaie bureaus. Het verraadt dat de sociaaldemocraten deze stad vijftien jaar lang bestuurden. In 2016 werden ze weggevaagd toen de Vijfsterrenbeweging een absolute meerderheid behaalde in de gemeenteraad. Chiara Appendino werd de nieuwe burgemeester.

Sociaaldemocraat Enzo Lavolta, de vorige schepen van Leefmilieu, betwist het idee dat je het waterbedrijf moet omvormen van NV tot publiekrechtelijk bedrijf om het referendum te respecteren.

‘Ik heb ook tegen privatisering gestemd’, zegt hij. ‘En ik heb de uitkomst van het referendum uitgevoerd. Ik zorgde ervoor dat, om te privatiseren, 90% van de aandeelhouders – de 292 gemeentebesturen van de regio rond Turijn – akkoord moet gaan. Dat is zo goed als onmogelijk. Vroeger was het 75%.’

‘De winst moet geïnvesteerd worden in de verbetering van de infrastructuur en het milieu. Dat zijn investeringen voor de samenleving, geen winsten voor particulieren.’

‘En 80% van de winst mag niet meer verdeeld worden onder de aandeelhouders. Dat geld moet het bedrijf investeren in de verbetering van de waterinfrastructuur. Zelfs de resterende 20% moeten gemeentebesturen besteden aan het milieu. Dat zijn investeringen voor de samenleving, geen winsten voor particulieren.’

Het publieke waterbedrijf van Turijn is het best presterende van heel Italië, met 60 miljoen euro winst in 2017. Dat zijn heel wat middelen voor de gemeenten om een milieubeleid vorm te geven.

‘Er is niet één model dat alle gemeenten opgelegd moet worden’, zegt Lavolta. ‘En wat als het waterbedrijf in financiële moeilijkheden komt en de middelen niet meer van de winst kunnen komen? Dan kan privékapitaal juist noodzakelijk blijken.’

De bezorgdheid van het Waterforum in Turijn en van Kamervoorzitter Fico is dat, als de gemeente meer middelen wil, ze de nodige investeringen in waterinfrastructuur kan uitstellen om de kosten te drukken en meer winst te maken.

Ze waren dus blij toen de nieuwe gemeenteraad in oktober 2017 een beslissing goedkeurde om het waterbedrijf “onmiddellijk” te transformeren tot publiekrechtelijke onderneming die geen winst kan maken.

Bijna een jaar later ontkurkt Mariangela Rosolen een fles champagne tijdens de vergadering van het Waterforum van Turijn. Niet om de transformatie van het waterbedrijf te vieren – want een beslissing over een haalbaarheidsplan werd voor de zoveelste keer uitgesteld tot september –, maar haar 81ste verjaardag.

Rosolen is een monument in Turijn. In een vorig leven was ze senator voor de vroegere Communistische Partij. Ze is een van de meest toegewijde en belezen krachten van de Italiaanse waterbeweging. Het was zij die de beslissing van de gemeenteraad schreef en burgemeester Appendino nam haar tekst letter voor letter over.

Ook het verkiezingsprogramma van de Vijfsterrenbeweging voor de parlementsverkiezingen van maart 2018 leek weggelopen uit een manifest van een burgercomité: ‘Wij verdedigen watervoorziening als lokale openbare dienst van algemeen belang tegen het door de regering voorgestelde privébeheer.’

‘Investeringen moeten onder de controle van de gemeenschap staan. Het beheer moet dringend worden toevertrouwd aan publiekrechtelijke bedrijven en consortia tussen gemeenten, omdat vennootschappen winsten herverdelen onder de aandeelhouders, wat in tegenspraak is met het referendum van 2011.’

© Pieter Stockmans

Activiste Mariangela Rosolen is een van de meest toegewijde krachten van de Italiaanse waterbeweging. Ze was senator voor de vroegere Communistische Partij. Het was zij die de beslissing van de gemeenteraad schreef. Burgemeester Appendino (Vijfsterrenbeweging) nam haar tekst letter voor letter over.

Het verdwenen Fonds

Nu prijkt Acqua Pubblica boven aan het nieuwe regeerakkoord van de Vijfsterrenbeweging en de extreemrechtse Lega. Ligt vijf regeringen na het referendum eindelijk de weg open naar een waterrevolutie in heel Italië? Toch niet.

Het Waterforum opende zijn website met een verbodsteken over de logo’s van de Vijfsterrenbeweging en de Lega, en de titel “Regering tégen publiek water”. ‘Het regeerakkoord zegt niet wie de nodige investeringen moet doen of welke wetswijzigingen nodig zijn om de privatiseringen van de afgelopen twintig jaar daadwerkelijk terug te schroeven.’

Na een kwarteeuw privatisering is de helft van het noodzakelijke onderhoud nog altijd niet uitgevoerd. Gemiddeld 37% van het leidingwater in Italië wordt verspild.

De uitdaging is gigantisch. Gemiddeld 37 procent van het water gaat verloren door slechte leidingen en in de regio’s Calabrië, Lazio en Basilicata wordt zelfs 60 procent van al het water verspild. Daarmee behoort Italië op dit gebied tot de ergste landen van Europa.

Na een kwarteeuw privatisering is de helft van het noodzakelijke onderhoud nog altijd niet uitgevoerd. De dringendste ingrepen zouden de komende vijf jaar meer dan 25 miljard euro kosten. Het verkiezingsprogramma van de Vijfsterrenbeweging sprak van een fonds van 500 miljoen euro, ‘omdat alleen overheidsoptreden het probleem van de gebrekkige waterinfrastructuur kan aanpakken’.

Maar van dat fonds is geen sprake meer in het regeerakkoord.

‘De nieuwe wet moet een kader scheppen dat de keuze voor een publiekrechtelijk bedrijf steunt’, zegt ABC Napoli-directeur Sergio D’Angelo. ‘Zonder een nationaal fonds kan een publiekrechtelijk bedrijf geen voldoende hoge kwaliteit leveren tegen betaalbare tarieven.’

‘De modernisering van de aquaducten bijvoorbeeld, moeten burgers daarvoor betalen via het tarief? Of moet de regering dat betalen met de middelen van de algemene begroting? Het is makkelijk gezegd dat water een publiek goed is, maar je moet het ook waarmaken.’

Een fonds moet ook dienen om lokale overheden te helpen schadevergoedingen te betalen. ‘Morgen ga ik naar Latina, waar de burgemeester het contract met Veolia stopzette. Ze zullen juridische hulp kunnen gebruiken’, zegt hoogleraar Lucarelli.

Zo dwong Veolia de Amerikaanse stad Indianapolis om 29 miljoen dollar schadevergoeding te betalen omdat die het contract tien jaar te vroeg had beëindigd.

Weinig ruimte voor echte keuzes

Acqua Pubblica is onze eerste ster. Nu kunnen we eindelijk samen juichen omdat Turijn een belangrijk resultaat heeft bereikt, dankzij de vastberadenheid van Chiara.’

Zo luidt het op de website van de Vijfsterrenbeweging. Daarom is het op zijn minst vreemd dat burgemeester Chiara Appendino een interview met MO* over dat “belangrijke resultaat” weigerde.

Ze schoof gemeenteraadslid Daniela Albano naar voren, die een gevecht tegen de bierkaai blijkt te voeren. Albano is een toegewijd milieuactiviste. Ze komt elke dag met de fiets naar het stadhuis, sprak op conferenties in Brussel over Turijn als een voorbeeld voor anderen en nam regelmatig deel aan de vergaderingen van het Waterforum van Mariangela Rosolen.

Door hun rating te verlagen (vertrouwen dat gemeenten schulden terugbetalen) bemoeien banken zich met een politieke beslissing om diensten te deprivatiseren.

Even leek het erop dat burgers en activisten aan de touwtjes trokken en dat de Vijfsterrenbeweging dat had mogelijk gemaakt. Bleek het in werkelijk toch net even anders te liggen.

Turijn is de stad met de hoogste schuldenberg van Italië, en dat komt door de Olympische Spelen van 2006. ‘Juist toen we de beslissing goedkeurden om het waterbedrijf over te nemen, verlaagde de bank haar rating – het vertrouwen van je bank in je vermogen je schulden terug te betalen’, zegt Albano. 

Banken kunnen zich zo bemoeien met een politieke beslissing over wat de juridische vorm van een instantie van publieke dienstverlening moet zijn.

Verbazingwekkend genoeg wil burgemeester Appendino de Olympische Spelen opnieuw naar Turijn halen. Overal zie je graffiti met de boodschap “Olympische spelen en Appendino? Een echte degradatie van Torino”.

© Pieter Stockmans

‘Olympische Spelen en Appendino? En echte degradatie van Torino’. Protest tegen de burgemeester van Turijn die de schuldenberg nog hoger wil maken.

Op het bureau van gemeenteraadslid Albano prijkt wel nog campagnemateriaal van Appendino, maar ze lijkt langzaam haar vertrouwen in haar burgemeester te verliezen.

Als milieuactiviste zit ze nu aan de kant waar de beslissingen worden genomen. ‘Dat is moeilijker’, zegt ze.

‘Net zoals een activist moet je druk uitoefenen, maar je weet niet op wie. Op de banken? Op de financiële markten? Zij zijn onzichtbaar. Hoe kan ik strijden tegen een verlaagde rating? Dat is een probleem voor de democratie. Zelfs een verkozen politicus weet niet waarheen.’

De riante winst van het waterbedrijf is natuurlijk interessant voor een gemeente met schulden. Niet alleen Turijn, maar heel Italië komt om in de schulden. Boven de ingang van het stadhuis van Napels hangt een groot spandoek met de woorden “Nee tegen de onrechtvaardige schuld”.

© Pieter Stockmans

De burgemeester van Napels liet op het stadhuis een spandoek hangen met de woorden ‘nee tegen de onrechtvaardige schuld’.

In de jaren tachtig dijde Italiës staatsschuld gigantisch uit. Door de stagnerende groei en de crisis steeg die tot 130% van het bnp, de op twee na hoogste overheidsschuld ter wereld.

Het Stabiliteits- en Groeipact van de EU, dat lidstaten met grote begrotingstekorten en staatsschuld tot de orde roept om de euro te stabiliseren, laat maximaal 60% toe. Italië is verplicht om de schuld die boven deze 60% uitstijgt jaarlijks met een twintigste te reduceren.

‘Besparingen worden op de lokale besturen afgewenteld.’

‘Besparingen worden in Italië op het lokale bestuursniveau afgewenteld’, zegt Nicola Malpede, die al 42 jaar voor de administratie van de stad Napels werkt. ‘Wij krijgen steeds minder middelen van de staat voor dienstverlening aan onze burgers. Dat ondergraaft het vertrouwen van de burger in de Italiaanse democratie.’

De ruimte voor publieke uitgaven is zacht uitgedrukt beperkt, en de keuze voor privatisering is makkelijk gemaakt. De komende jaren zullen uitwijzen of een “anti-establishmentregering van de verandering” het beloofde resultaat kan leveren en de door de EU opgelegde begrotingsbeperkingen kan omzeilen.

Als ze faalt, toont vooral de Vijfsterrenbeweging haar ineffectiviteit op twee van haar bestaansredenen: water en directe democratie.

Eiland in zee van privatisering

‘Ook in Napels is de strijd niet gestreden. Napels is een eiland in een zee van privatisering’, zegt priester Zanotelli. ‘Zo wordt het water van de gemeenten rond de Vesuvius beheerd door het privébedrijf Acea. Inwoners hebben er aanzienlijk hogere waterrekeningen dan de Napolitanen.’

‘Er werd bovendien amper geïnvesteerd in waterzuivering en als je weet dat de rivier Sarno de meest vervuilde van Europa is, maak je je toch zorgen.’

‘Jaren van strijd tegen Acea hebben we al achter de rug. Onlangs ontmoetten we de directeur. Toen we zeiden dat we het zouden aankaarten bij de burgemeester, antwoordde hij dat “de gemeente ons niks te vertellen heeft”.’

‘Toen we de CEO van het waterbedrijf vertelden dat we het bij de burgemeester zouden aankaarten, antwoordde hij dat die hem niks te vertellen heeft.’

‘Acea probeert voor heel het zuiden het Aquaduct van de Mezzogiorno te bouwen, onder zijn beheer. Wij willen dat ABC Napoli zijn gebied uitbreidt naar de gemeenten van het district. Dit is een wedloop om grond en water.’

Als jonge activist verzamelde Roberto Fico (Vijfsterrenbeweging) handtekeningen voor directe democratie en deprivatisering van water aan de zijde van zijn geestelijke vader Zanotelli. Het valt nog te bezien of hij als Kamervoorzitter een echte medestander van Zanotelli zal worden.

Op 30 juli nodigde hij Zanotelli alvast uit in het parlement in Rome voor een hoorzitting over Acqua Pubblica. Maar er zal meer nodig zijn om de strijd tegen het grote geld te winnen. En het Waterforum is misschien wel minder militant sinds het referendum, maar het vuur smeult nog.

Waterveteranen Zanotelli, Lucarelli en Rosolen hebben nog geen greintje van hun strijdvaardigheid verloren. Eén gewaarschuwde Vijfsterrenbeweging is er tien waard.

© Camera dei Deputati

Kamervoorzitter Roberto Fico met zijn geestelijke vader Zanotelli tijdens de parlementaire hoorzitting van 30 juli 2018 over Acqua Pubblica.

Dit artikel werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2770   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2770  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.