Is “woke-kapitalisme” het nieuwe hondenfluitje van extreemrechts?

In de Verenigde Staten ligt het financiële duurzaamheidslabel ESG onder vuur. Met anti-ESG-wetten en harde retoriek willen conservatieve politici het zogenaamde woke-kapitalisme indammen. Maar ook in Europa kan extreemrechts dezelfde weg bewandelen.

‘We moeten naar een compleet ander beleid. De klimaatwaanzin en de Europese Green Deal moeten gewoon weg’, zei Tom Vandendriessche, Europarlementslid voor Vlaams Belang, op het boerenprotest in Brussel aan het extreemrechtse platform V-nieuws.

Ook in andere Europese landen, zoals Frankrijk en Duitsland, profileren extreemrechtse partijen zich als de enige politieke bondgenoot van de boeren. Gesteund door de goede peilingen klinkt hun discours tegen het Europese klimaatbeleid steeds luider.  

‘De ruk naar rechts in het Europees Parlement betekent dat een antiklimaatcoalitie het beleid zal domineren’, zo staat er in de projecties voor de komende Europese verkiezingen van de denktank European Council Foreign Relations. En niet alleen de Green Deal, een rist richtlijnen waarmee de EU tegen 2050 haar economie klimaatneutraal wil maken, kan door die verkiezingsuitslag in het gedrang komen. 

‘De populistische retoriek van extreemrechts zet ook druk op financiële instellingen om hun duurzaamheidsambities terug te schroeven’, zegt Willem Schramade, hoogleraar in duurzaam investeren aan Nyenrode Business University. En net als in de Verenigde Staten komt vooral het bekende duurzaamheidslabel ESG in het vizier.

Twintig jaar celstraf

ESG staat voor Environmental Social Governance (Milieu, Maatschappij en Bestuur). Het is ontworpen als een keurmerk om de duurzaamheid en ethische gevolgen van investeringen of beleggingen te beoordelen. 

‘In de VS wordt het debat over ESG naar woke omgebogen, zodat het begrip een negatieve lading krijgt in de publieke opinie.’

De afgelopen jaren won de anti-ESG-beweging in de Verenigde Staten flink aan invloed. Uit een rapport van de denktank Pleiades Strategy blijkt zelfs dat er afgelopen jaar in 37 Amerikaanse staten 167 anti-ESG-wetten zijn aangenomen.

Zo bestaat er in Texas een wet die verzekeringsmaatschappijen verbiedt om nog langer ESG-criteria te gebruiken. En de republikein Mike Belcher, uit de staat New Hampshire, eist zelfs twintig jaar celstraf voor agentschappen die rekening houden met ESG-criteria.

Met de Amerikaanse verkiezingen in november in het vooruitzicht, tonen die uitspraken ook meteen de ware aard van die anti-ESG-retoriek. Vaak is het niet meer dan een politiek campagnemiddel.

Hondenfluitje van extreemrechts

‘Al van bij het begin had de anti-ESG-beweging een politiek karakter. Pas later sijpelde ze door in de financiële wereld. Vandaag is het in Amerikaanse conservatieve kringen iets heel normaals geworden’, zegt Amy Gray, onderzoekster van het Amerikaanse klimaatbeleid bij de ngo Stand Earth.

Volgens Gray vindt de anti-ESG-retoriek haar oorsprong in de eerste verkiezingscampagne van Donald Trump, in 2016. ‘De anti-ESG-beweging moet je zien als een langetermijnproject van republikeinse politici. Het is erg nauw verbonden met de opmars van de Make America Great Again-groep rond Trump. Zij moet haar achterban af en toe iets geven om kwaad op te zijn. Het anti-ESG-discours is gewoon een nieuw hondenfluitje van extreemrechts.’

De slagzin ‘je mag tegenwoordig niets meer zeggen’ verandert in ‘je mag tegenwoordig in niets meer beleggen’.

Als fluittoon kiezen ze vaak voor slogans als ‘woke-kapitalisme’ of ‘go woke go broke’. Die oneliners zijn niet toevallig gekozen.

‘In de VS wordt het debat over ESG naar woke omgebogen, zodat het begrip een negatieve lading krijgt in de publieke opinie’, vertelt Arnaud Denis, woordvoerder van de zakenbank Degroof Petercam.

In de anti-ESG-retoriek wordt de polemiek rond culturele zaken, zoals ons taalgebruik, in een economisch jasje gestoken. Een van hun hoofdargumenten luidt dat ESG-criteria de vrijheid van ondernemen en beleggen beknotten. De slagzin ‘je mag tegenwoordig niets meer zeggen’ verandert dan in ‘je mag tegenwoordig in niets meer beleggen’.

Politieke establishment

Kop van Jut voor de anti-ESG-beweging is het Amerikaanse politieke establishment in Washington. ‘Het gebruik van ESG-criteria door bedrijven is een slinks trucje van de Democraten. Want zo kunnen ze hun radicale agenda doordrukken, zonder langs het Congres te passeren’, zo valt te lezen in het boek Woke. Inc van Vivek Ramaswamy. Tot midden januari was Ramaswamy nog presidentskandidaat voor de Republikeinse partij.

Maar de anti-ESG-beweging viseert ook beroemde beleggers als Larry Fink, CEO van de vermogensbeheerder BlackRock, of Mark Carney, voormalig gouverneur van de Britse centrale bank.

Zowel Fink als Carney zetelt in het directiecomité van de Glasgow Financial Alliance for Net Zero (GFANZ). Dat is de grootste financiële organisatie ter wereld, die als doel heeft om tegen 2050 klimaatneutraal te worden.

‘De anti-ESG-wetten zijn waarschijnlijk niets meer dan politieke retoriek om het nieuws te domineren en de achterban op te zwepen’.

Onder druk van conservatieve beleggers trok een paar grote verzekeringsmaatschappijen zich in april vorig jaar terug uit de alliantie. En in oktober vorig jaar berichtte CNN dat ESG-fondsen op Wall Street almaar meer in waarde afnemen.

Maar de dalende populariteit van ESG-fondsen heeft ook voor een groot stuk te maken met een gebrek aan transparantie. De voorbije jaren was er een golf aan ESG-fondsen zonder dat de criteria erg helder waren gedefinieerd.

In Europa zorgt de Sustainable Financial Disclosure Regulation, als onderdeel van de Green Deal, voor meer samenhang tussen de verschillende duurzaamheidslabels.

In de VS bestaat er geen soortgelijke wet. En afgelopen jaar werd die zeepbel van ESG-fondsen op Wall Street doorprikt en versluisden beleggers hun vermogen naar andere fondsen.

Al benadrukt Denis dat de impact van het anti-ESG-discours van Republikeinen als Ramaswamy op de economie beperkt blijft. Hij omschrijft de Amerikaanse situatie dan ook als ‘gepolariseerd maar genuanceerd’.

Uit een studie van Columbia University blijkt dat er geen bewijs is voor enige financiële gevolgen van de anti-ESG-wetten in Texas. De conclusie van de studie is dan ook erg duidelijk: ‘Onze resultaten tonen dat de anti-ESG-wetten waarschijnlijk niets meer zijn dan politieke retoriek om het nieuws te domineren en de achterban op te zwepen’.

ALEC

Toch bundelen bedrijven en conservatieve belangengroepen in Amerika de krachten om hun wensen in wetten te gieten. Veruit het machtigste orgaan daarbij is ALEC, dat staat voor American Legislative Exchange Council.

‘In ALEC komen lobbyisten, vertegenwoordigers van bedrijven en politici bij elkaar om over wetswijzigingen te praten. Dat gebeurt achter gesloten deuren, zonder dat de pers of het publiek de gesprekken kunnen volgen’, zegt Evan Vorpahl. Hij is onderzoeker bij de ngo TrueNorthSearch en is gespecialiseerd in ALEC.

Deze organisatie bestaat al sinds 1973, maar wordt de laatste twee jaar gedomineerd door anti-ESG-groepen. ‘Het zijn voornamelijk conservatieve ngo’s of alt-right-investeerders, zoals de Koch-familie, die aan ALEC doneren’, zegt Vorpahl.

Dat laat zich merken in de agendazetting. Bij zijn laatste jaarlijkse conferentie in de zomer van 2023 was het anti-ESG-thema erg prominent aanwezig. Volgens een verslag van het Center for Media and Democracy vond er tijdens die conferentie een workshop met de naam ‘How to stop ESG’ plaats.

‘In alle stilte zal Trump de bestaande arbeids- en milieuregels aan de kant schuiven.’

Daarnaast was er ook een lezing van Catherine Gunsalus, de directrice van de conservatieve denktank Heritage Foundation. Daarin omschreef Gunsalus ESG als ‘een linkse strategie om de democratie te omzeilen’.

Vorpahl benadrukt dat het net de wetsvoorstellen van ALEC zijn die op verschillende vlakken het democratische proces verstoren: ‘Deze wetsvoorstellen beslaan namelijk veel verschillende domeinen. Van het ondermijnen van milieukwesties tot het droogleggen van vakbonden of het blokkeren van hervormingen in de gezondheidszorg’.

In de pijplijn voor 2024 zit onder andere The Free Speech in Higher Education Act, die verbiedt dat kwetsbare minderheden extra steun en aandacht op universiteitscampussen krijgen. Want volgens dat wetsvoorstel zou die steun de vrijheid van meningsuiting van de anderen belemmeren.

‘Als Trump opnieuw president wordt, dreigen zulke wetsvoorstellen van ALEC vrij spel te krijgen’, waarschuwt Gray. Al denkt ze dat het echte sloopwerk van de bestaande regelgeving niet met de bombarie van iemand als Ramaswamy zal gebeuren.

‘In alle stilte zal Trump de bestaande arbeids- en milieuregels aan de kant schuiven. Net zoals toen hij in zijn eerste ambtstermijn het ministerie van Arbeid bijna geruisloos hervormde.’

Anti-woke in het Europees Parlement

‘Aan deze kant van de Atlantische Oceaan zie ik het zo’n vaart niet lopen. Meer dan in de VS hebben we in Europa de gewoonte om rekening te houden met andere belanghebbenden. De clash in wereldbeelden is minder extreem. Toch slagen populisten er ook hier in om er een cultuuroorlog van te maken’, zegt Willem Schramade.

In die cultuuroorlog maken de Europese conservatieven gebruik van denktanks en onderwijsinstellingen. Met meer dan een miljard euro omzet is de extreemrechtse onderwijsinstelling Mathias Corvinus Collegium (MCC) veruit de grootste.

Anders dan in Amerika hebben termen als woke-kapitalisme hier nog niet echt ingang hebben gevonden.

Volgens The New York Times kreeg het MCC in 2021 voor meer dan 1,5 miljard euro staatssteun van de Hongaarse overheid, onder leiding van premier Viktor Orban. Voor Orban vormt het MCC een instrument om zijn conservatieve en illiberale gedachtegoed te verspreiden.

In november 2022 opende het MCC ook een vestiging in Brussel. Die organiseert geregeld studiedagen over bijvoorbeeld de veiligheidsrisico’s van immigratie. Verschillend van de Amerikaanse context, is dat termen als woke-kapitalisme hier nog niet echt ingang hebben gevonden.

Maar het conservatieve discours van MCC is wel erg gelijkaardig aan dat van ALEC. Zo verscheen op 5 februari een rapport dat de Italiaanse Journalist Thomas Fazi voor MCC schreef. Op de site van MCC stelt Fazi dat ‘dit rapport toont hoe financiële en milieulobbygroepen het Europese landbouwbeleid hebben gekaapt’. Dat is dezelfde boodschap als die van Tom Vandendriessche op de boerenprotesten. 

Het is dus niet verbazingwekkend dat extreemrechtse partijen in Europa nauwe banden met het MCC onderhouden. Zo behoort Vlaams Belang op Europees niveau tot de extreemrechtse ID-fractie. Op 30 maart 2023 organiseerde die fractie samen met de voorzitter van het MCC een conferentie over woke.

Op die conferentie zei de Hongaars-Britse denker Frank Furedi dat ‘woke net een heel bourgeois ideologie is. Woke komt van de elites en wordt verspreid via de instellingen. Zelfs de bedrijfswereld ontsnapt niet aan woke.’

Op 9 juni zullen de uitslagen van de Europese verkiezingen uitwijzen hoe profetisch de plaats van de conferentie was. Want Furedi gaf zijn toespraak vanop het spreekgestoelte in het Europees Parlement, waar de bijeenkomst werd gehouden.