Millennials aan de macht in Latijns-Amerika

Op het moment dat Gabriel Boric – hij is amper 39 – in Chili zijn presidentiële koffers begint te pakken, legt in Peru een 38-jarige president de eed af. José Jeri vertegenwoordigt wat analisten intussen een trend zijn gaan noemen: de millennialisering van de Latijns-Amerikaanse politiek, naar de generatie waartoe deze leiders behoren.

Een hele nieuwe generatie leiders, geboren in de jaren 80 en 90, friemelt plots aan het pluche. Ze zijn niet meer geboren in het tijdperk van de dictators, maar in dat van de democratisering. De Koude Oorlog en CIA-gesponsorde staatsgrepen hebben ze niet bewust meegemaakt. In veel gevallen behoren de neoliberale experimenten van de jaren 90 tot hun vroegste politieke herinneringen.

De cijfers liegen er niet om. In amper vijf jaar tijd koos bijna de helft van de Latijns-Amerikaanse landen voor een president onder de 45. Gabriel Boric in Chili (36 bij zijn aantreden in 2022), Carlos Alvarado (39 in 2018), Daniel Noboa (35 in 2023) in Ecuador, Nayib Bukele in El Salvador (37 in 2019), Santiago Peña in Paraguay (44 in 2023), en nu dus José Jeri.

Zelfs de wat oudere nieuwkomers, zoals Gustavo Petro in Colombia (62) of Luiz Inácio Lula da Silva in Brazilië (76), kwamen aan de macht met een discours over vernieuwing, gedragen door jonge bewegingen en geflankeerd door jonge(re) vicepresidenten.

Een continent kantelt

‘Het is geen toeval dat dit nu gebeurt’, zei Marta Lagos, directeur van het gerenommeerde onderzoeksinstituut Latinobarómetro, al in een interview met The Guardian vorig jaar. ‘De teleurstelling in de traditionele politiek heeft een vacuüm gecreëerd. Jongeren willen verandering, en ze willen die nu.’ Volgens haar barometer bereikte het vertrouwen in politieke partijen in 2023 een historisch dieptepunt: amper 13%.

Naar aanleiding van deze quote zocht MO* Marta Lagos opnieuw op. Ze maant ons direct aan bij de les te blijven: ‘De politieke crisis sleept al decennia aan. Het wantrouwen in de instituties is bovendien een gevolg van die crisis, geen oorzaak.’

Toch is het net die ontevredenheid die millennials over het continent heen bindt. Ze groeiden op in een regio die formeel democratisch werd, maar economisch uitgekleed werd. Ze zagen hun ouders wegzakken tijdens financiële crises, ervoeren een onderwijssysteem dat sociale mobiliteit beloofde maar hen achterliet met studieschulden en flexibele contracten. Een verhoging van de prijs van een busticket is dan dikwijls voldoende om de vlam in de pijp te laten slaan.

Massaal trokken ze de straat op. Daarbij valt iets op: hoe ongelijker het land, hoe meer er geprotesteerd wordt. In ‘gelijkere’ landen zoals Uruguay richten protesten zich vooral op een bepaald thema: voor vrouwenrechten, lgbtq+-rechten of milieubescherming.

Chili, een van de meest ongelijke landen van het continent, spant de kroon: studentenprotesten vinden er al plaats sinds 2006, met periodieke uitbarstingen om de twee jaar. Maar eigenlijk zijn straatprotesten nooit ver weg geweest op het hele continent. De lijst is lang: massademonstraties tegen corruptie, sociale opstanden, cacerolazos, antiverkiezingsprotesten. Ook vandaag roeren demonstranten zich in Peru en Ecuador.

Tussen 2016 en 2020 vonden in Latijns-Amerika maar liefst 427 grote protesten plaats. De auteurs van het grootschalige onderzoek World Protests zien sociale media als motor, maar wijzen vooral ook naar economische tegenslagen, stijgende ongelijkheid en dalend vertrouwen in instellingen.

Geen politiek concept zo hol als ‘verandering’, maar wie de belofte geloofwaardig maakt, heeft politiek goud in handen.

Boric: het beloofde land dat niet kwam?

De Chileense president Gabriel Boric leek de belichaming van die belofte. Student-activist, leider van een nieuwe linkse coalitie, getooid met tatoeages. Hij zou de grondwet herschrijven, het neoliberale model afbreken, ja, Chili heruitvinden.

Dat zelfgeprojecteerde beeld van succes hoeft politique politicienne op z’n smalst niet in de weg te staan: de nieuwbakken president wordt al sinds dag één in het pluche achtervolgd door corruptie- en seksschandalen.

Daarnaast lust Jerí wel wat populisme. In navolging van het veelbesproken, razendpopulaire model van evenknie zijn Nayib Bukele in El Salvador voerde Jerí prompt de noodtoestand in. In forse taal verklaarde hij ‘de oorlog aan de misdaad’. ‘We schakelen om van het defensieve naar het offensieve. De strijd tegen misdaad heeft geen woorden nodig, maar daden’, klonk het bij die invoering.

Aanvankelijk zou de noodtoestand 30 dagen duren en gelden in de hoofdstedelijke regio Lima en de aanpalende havenstad El Callao. Eind november werd hij met opnieuw 30 dagen verlengd, en kondigde Jerí ook de noodtoestand af aan de grens met Chili.

Democratie voor de meerderheid

Jerí lijkt ondanks zijn leeftijd dus weinig gemeen te hebben met Boric. Maar wie beter kijkt, weet wel beter. Want alweer is het de belofte op stabiliteit die verkoopt: Boric beloofde economische stabiliteit voor de verliezers van het neoliberalisme. Jerí belooft sociale stabiliteit na een sterke toename in de geweldcijfers.

Lagos waarschuwt dan ook om het nieuwe politieke bestel te simplificeren op de factor leeftijd. ‘De gediscrediteerde politiek biedt ruimte voor politici van allerlei allooi: populisten, autocraten, technocraten. De enige duidelijke trend sinds 2019? De enorme electorale volatiliteit.’

‘Lijst maar op: Bukele, Petro, Boric, AMLO (de Mexicaanse president Andres Manuel López Obrador, red.), Milei, Noboa… Het resultaat is uitermate heterogeen. Wat we zien, is vooral een wanhopige zoektocht van de bevolking naar iemand die hen uit de ongelijkheid kan halen. Let op: niet de armoede, wél de ongelijkheid.’

Belangrijke kanttekening voor Lagos: ‘Van zodra ze de macht opnemen, veranderen nieuwe elites in oude. Kijk maar naar Milei en Boric, uitstekende voorbeelden. Het is de politieke vertaling van het spreekwoord: ‘De soep wordt nooit zo heet gegeten als ze wordt opgediend.’’’

Maar een generatiewissel? ‘Neen. Latijns-Amerikaanse bevolkingen zoeken simpelweg iemand die de democratie voor de meerderheid kan laten werken. Dat kan een jongere zijn, maar niet per se.’

Lagos wijst erop dat politieke dynastieën jarenlang de schouw — de doorstroom naar de elite — hebben verstopt: Rafael Correa in Ecuador, Morales, Néstor en Christina Kirchner in Argentinië, Álvaro Uribe in Colombia. Nu die politieke dynastieën uiteenvallen, ontstaat meer doorstroming.

Wat je vooral ziet, is dat het electoraat aan soevereiniteit wint: coalities worden aan de lopende band afgestraft, waarop de slinger weer doorslaat. ‘Dat toont aan dat democratie verre van dood is. Het kadert in een wanhopige zoektocht naar ontwikkeling en stabiliteit, naar toegang tot basisrechten', aldus Lagos.

Anderzijds ziet Lagos ook een nieuw, verontrustend fenomeen opduiken. ‘De recente ontwikkelingen tonen aan dat er een nieuwe generatie wordt gesmeed, anarchistisch, buiten de muren van de politiek, die met woede en geweld de macht wil vernietigen, zoals gebeurde in Nepal. Een generatie zonder ideologie, zonder leiderschap, geleid door leuzen. Dat is nieuw: de ideologie wordt vervangen door slogans.’

‘Dit betekent desondanks niet het einde van de democratie. Het zijn wel de zaden van nieuwe, ideologieloze bewegingen.’