Politiek geweld in Bangladesh is business as usual

Op vijf januari 2014 werd in Bangladesh de regerende partij Awami League herverkozen. Partijvoorzitter Sheikh Hasina zou vijf jaar langer regeren als eerste minister van het Zuid-Aziatische land. Vreemd, want normaal doen de Bengalezen niet aan herverkiezen.

‘In normale omstandigheden wint de oppositie altijd’, zegt Aynul Islam, assistent-professor aan Universiteit van Dhaka en specialist bij de Conflict Research Group (CRG) van de UGent. ‘In Bangladesh zijn de kiezers bijzonder volatiel’, treedt UGent-assistent Bert Suykens, Islam’s CRG-collega, bij. ‘Meestal stemmen ze tegen de partij die aan de macht is. Zo zijn de afgelopen decennia, met twee jaar als uitzondering, steeds afwisselend Awami League (AL) en Bangladesh Nationalist Party (BNP) aan de macht gekomen.’

Wat voorafging…

Hoewel AL aan de macht was tussen 2009 en 2014, won BNP vorig jaar niet. De nationalistische partij van Khaleda Zia, weduwe van partijoprichter en vermoorde president Ziaur Rahman, had zich niet eens verkiesbaar gesteld. ‘Zia ging niet akkoord met het feit dat eerste minister Hasina geen caretaker government had opgericht om en besloot daarom de verkiezingen te boycotten’, licht Suykens toe.

Een caretaker government is een technische regering, een tijdelijke orgaan dat erop toeziet dat de overgangsperiode bij verkiezingen eerlijk en onpartijdig verloopt. Ze is bedoeld om fraude bij verkiezingen tegen te gaan. ‘Als er geen overgangsregering is, kan er geen good governance gegarandeerd worden’, zegt Suykens. De noodzakelijkheid daarvan was opgenomen in de grondwet, tot Hasina haar meerderheid in het parlement aanwendde om de clausule nietig te verklaren. Volgens Hasina was het ‘voldoende bewezen dat verkiezingen zonder enige fraude georganiseerd kunnen worden’. Zia, haar rivale, was het daar duidelijk niet mee eens.

Tot op het laatste moment heeft Zia geijverd voor het aanstellen van een technische regering. ‘Als AL bij haar standpunt blijft, zal er politiek geweld uitbreken’, dreigde ze. BNP voegde de daad bij het woord. In het najaar van 2013 riep de partij op tot hartals, protestgolven die het volledige openbare leven stilleggen en per definitie geweld uitlokken.

De boycot, maar ook het berechten van islamistische oorlogsmisdadigers, zorgden vorig jaar voor heel veel verkiezingsgeweld.

Ook voor- en tegenstanders van het islamistische Jamaat-e-Islami kwamen in diezelfde periode op straat. De partij was in de zomer van 2013 ongrondwettelijk verklaard. Leden ervan zouden betrokken zijn bij oorlogsmisdaden die dateren uit 1971, het jaar waarin Bangladesh onafhankelijk werd van Pakistan. Onder meer partijleider Mohammad Kamaruzzaman werd ter dood veroordeeld.

BNP reageerde verbolgen op het partijverbod haar bondgenoot JI en stelde dat de regering tot alles in staat was om oppositiekrachten te weren uit de volgende verkiezingen.

Zelf ging de nationalistische partij over tot een verkiezingsboycot nadat AL hun eisen niet inwilligde. Op die manier was er eigenlijk maar een partij die kans maakte op de overwinning, een one party-election. AL kwam als winnaar uit de stembus en Bangladesh had nog nooit zoveel verkiezingsgeweld gezien.

‘Compleet onmenselijk’

Vorige maand, exact een jaar na de verkiezingen, werd het land opnieuw geteisterd door een schokgolf van geweld. ‘Business as usual’, zegt Suykens. ‘Politiek geweld wordt als middel gebruikt in Bangladesh. In tijden van verkiezingen of bij de herdenking ervan is er altijd tumult.’

‘De mogelijkheid om ervoor te kiezen de verkiezingen te boycotten kwam wellicht goed uit voor BNP’, aldus Suykens. ‘Ik vermoed dat BNP vorig jaar niet sterk genoeg stond om de verkiezingen te winnen, maar het nu wel de nodige financiën heeft om te tonen dat ze er staat. Er is veel geld nodig om hartals te organiseren. Diegenen die nog het meeste baat hebben bij het politiek geweld, zijn de activisten.’

De politieke crisis heeft na een maand nog niet aan kracht ingeboet. Meer zelfs, de dag dat ik een skypeinterview gepland had met Islam, die deze week in Dhaka samen met Suykens hun rapport over politiek geweld voorstelt, begon hij het gesprek met de melding dat zonet ‘de zwaarste aanval tot dusver’ had plaatsgevonden. ‘Vandaag, 3 februari, zijn er zeven doden gevallen door een petroleumbom op een bus. Die bommen zijn een compleet onmenselijke techniek om geweld te plegen en paniek te zaaien.’

‘De meeste aanvallen zijn gericht op bussen en treinen’, legt Islam uit. ‘Het openbaar vervoer is een doelwit geworden. Niet enkel in de hoofdstad Dhaka maar ook in andere districten zijn er aanslagen, wel drie of vier per dag. Bangladeshi’s hebben schrik gekregen om zich te verplaatsen.’

Uit schrik voor een soort van Arabische Lente in Bangladesh verbood regeringspartij AL de bijeenkomst van BNP.

‘Enerzijds is het business as usual. De macht over Bangladesh staat op het spel. Wie veel geweld uitlokt, krijgt die macht in handen. Anderzijds is het geweld op zich minder zwaar dan in 2013. Het is anders. Er heerst veel onzekerheid. En dat is net hetgeen waar de bevolking het meest onder lijdt.’

Ditmaal gingen de hartals van start op de verjaardag van de verkiezingen. ‘AL verwijst naar die dag als de “overwinning van de democratie”, terwijl BNP het bestempelt als “de dag waarop de democratie doodging” ’, aldus Islam. ‘BNP wil nieuwe verkiezingen afdwingen, deze keer mét overgangsregering.’

Beide partijen wilden in het teken van de verjaardag van de verkiezingen een grote bijeenkomst organiseren. ‘Maar AL heeft de processie van BNP verhinderd’, zegt Islam. ‘Er zouden zo veel militanten op afkomen dat AL bang werd dat ze niet meer zouden weggaan en er een soort van Arabische Lente zou ontstaan.’

Om dat scenario tegen te gaan, hield de regering oppositieleider Zia vast in haar BNP-kantoor. Als reactie daarop kondigde BNP een nationale blokkade af, die nog steeds van kracht is. Er worden talloze hartals georganiseerd, de ene nog gewelddadiger dan de andere. De balans ligt momenteel op meer dan vijftig doden.

Schuld en boete

‘De moeilijkste vraag om je te stellen, is wie verantwoordelijk is voor de schade die de hartals aanrichten’, laat Islam zich kritisch uit. ‘BNP lijkt het meest logische antwoord, omdat zij de oproep tot een – geweldloze – protestgolf gelanceerd hebben. Maar van zodra de hartal begint, heb je geen controle meer en wordt er gegarandeerd geweld gepleegd. Het is moeilijk om enkel BNP daarvoor met de vinger te wijzen.’

‘De twee partijen zijn enorm gelinkt aan elkaar. Er wordt een spel gespeeld, waarin iedereen elkaar beschuldigt.’

Politiek in Bangladesh is berucht omwille van zijn twee partijen die afwisselend de macht grijpen, maar volgens Islam gaat het om meer dan de vete tussen BNP en AL. ‘Er is een te grote link tussen de twee partijen om de schuld zomaar op een van beide af te schuiven. Ook binnenin AL en BNP heerst er onrust en corruptie. De partijvoorzitters hebben niet genoeg macht om het geweld de kop in te drukken. Afgelopen maand zijn er wel honderd militanten opgepakt, langs beide kanten van het politieke spectrum, maar daarmee kennen we de echte schuldige nog niet. Het blijft een mysterie.’

Daar voegt hij nog aan toe dat er ‘een heel interessant spel’ aan de gang is. ‘Iedereen beschuldigt iedereen. Er is duidelijk geen vertrouwen tussen de twee partijen. Naar mijn mening heeft dat gebrek aan vertrouwen een heel zware impact op de samenleving. Militanten misbruiken die politieke realiteit: ze kunnen zich er achter verschuilen bij het plegen van geweld.’

‘Mochten AL en BNP rond de tafel gaan zitten en werkelijk een dialoog voeren, dan zou het politieke landschap in Bangladesh er helemaal anders uitzien’, gelooft Islam. ‘Er zou geen sprake meer zijn van geweld.’

Het is niettemin duidelijk dat dat er momenteel niet van zal komen. De BNP eist een overgangsregering en nieuwe verkiezingen, terwijl de eerste minister haar termijn wil uitdoen. In dat geval zouden er pas in 2019 nieuwe verkiezingen zijn, en het is dan nog niet gezegd of die deze keer wel onder een overgangsregering zullen plaatsvinden. Topfiguren uit de BNP, waaronder Zia, worden intussen van zware onverantwoordelijkheid of erger beticht. ‘Dit zijn geen demonstraties meer, maar terroristische aanslagen’, klinkt het. ‘Zia zal boeten voor wat haar partij aangericht heeft.’

‘Maar door Zia te beschuldigen en vast te houden zal de situatie enkel maar verslechteren’, weet Islam. ‘Mochten ze haar arresteren, zou het hek helemaal van de dam zijn. Zomaar iemand arresteren en een partij vernietigen is niet eenvoudig. In discussie treden en overeenstemmen om vervroegde verkiezingen te organiseren is de enige oplossing tegen het geweld, maar die oplossing zit er de eerstkomende jaren niet in. Beide partijen zijn op een point of no return gekomen.’

Bevolking in rep en roer

Het politieke wantrouwen heeft ernstige sociaal-economische gevolgen en weegt daarom zwaar op de maatschappij. ‘Bangladesh is een land dat veel vooruitgang boekt, maar al het geweld doet de economie geen goed’, zegt Islam. ‘De lederindustrie krijgt al sinds het begin van de protesten geen bestellingen meer binnen. Buitenlandse opdrachtgevers hebben schrik dat de hartals het productieproces verstoren.’

Daarnaast lijdt ook het onderwijs onder het geweld. ‘Het openbare middelbare school-examen is verplaatst omdat er deze week opnieuw een 72-urenstaking afgekondigd is’, legt Islam uit. ‘Er zouden dit jaar circa anderhalf miljoen studenten aan deelnemen. Als de regering er niet in slaagt om dat examen te organiseren, zullen al die mensen, plus hun familieleden, daar niet mee opgezet zijn. BNP ziet dit examen als een politiek instrument om onzekerheid aan te wakkeren en dat gevoel tegen de regering te gebruiken.’

Ook universiteitsstudenten worden belemmerd. Jasim Enam Bappi, masterstudent Politieke Wetenschappen uit de noordoostelijke provincie Sylhet, getuigt dat het behalen van zijn diploma nu minstens een half jaar uitgesteld wordt. ‘Publieke plaatsen vormen een risico, dus de universiteit blijft dicht.’

‘Het volledige openbare leven ligt stil’, vervolgt Bappi. ‘Bedrijven sluiten, mensen kunnen niet naar hun werk… Het bedrijf van mijn vader is verlieslatend. De protesten uit 2013 waren erger, maar ook nu zijn de gevolgen verschrikkelijk. Iedereen lijdt eronder.’

Ziauddin Ahmed, een gids uit Dhaka, is evenmin te spreken over de ellende die het geweld dagelijks veroorzaakt. ‘BNP is gek!’, zegt hij. ‘Al hun trucs hebben gefaald dus het enige wapen dat ze nu hebben om aan de macht te komen zijn hartals. Het hele land heeft er last van. We zijn het stilaan zat. Zelfs peuters van twee jaar worden levend verbrand. Ik ben bang om naar mijn werk te gaan, wie weet wanneer ook ik slachtoffer word van een petroleumbom.’

Ziauddin Ahmed uit Dhaka: ‘Het is wachten tot BNP uiteenvalt. Tussentijdse verkiezingen komen er volgens mij niet.’

De gids laat zich iets positiever uit over regeringspartij AL. ‘In feite ben ik voor geen van beide partijen, maar de afgelopen zes jaar heeft AL de economie verder ontwikkeld, ongezien sinds het ontstaan van Bangladesh. Daarom mogen ze wat mij betreft aan de macht blijven. Ik weet dat ze corrupt zijn, maar hun projecten werken.’

‘Het is alleen wachten tot BNP uiteenvalt’, zegt Ahmed. ‘De bevolking heeft geen vertrouwen meer in die partij. Ik ben er zeker van dat er de komende tijd geen verkiezingen zullen gehouden worden.’

Nochtans zouden nieuwe verkiezingen volgens Suykens ook ‘business as usual’ zijn. ‘Mochten er geen tussentijdse verkiezingen komen, zou dat zelfs waarschijnlijk het bankroet van BNP betekenen. Dan zou het al tien jaar niet aan de macht geweest zijn. Net als het kiespubliek, is ook de steun van bedrijfsleiders en andere geldschieters vergankelijk. Als ze het gevoel hebben dat het niet meer opbrengt, draaien ze makkelijk hun kar.’

‘Die financiën zijn nodig om hun politieke spierballen te tonen’, legt Islam uit. ‘Door het organiseren van hartals, wat niet goedkoop is, drukken ze hun invloed door.’ Islam is het echter niet volledig eens met zijn CRG-collega: ‘BNP blijft zichtbaar in het politieke veld, ze hebben nog steeds een sterke achterban. Daarom geloof ik niet dat ze de komende jaren zullen failliet gaan. Het is te vroeg om daarover uitspraken te doen.’

Alternatieven?

Tot ver over de landsgrenzen heen maken Bengalezen zich zorgen. Montasir Chowdhury ruilde Dhaka een tiental jaar geleden in voor Londen, maar blijft op de hoogte van het reilen en zeilen van de politiek in zijn thuisland. ‘De hartals helpen niemand vooruit’, zegt Chowdhury. ‘Maar in de loop van de jaren geraakten de mensen er aan gewend. Life goes on.’

Bangladesh, een middeninkomensland tegen 2021? ‘Ik dacht het niet.’

‘Ik ben intussen drie keer teruggeweest, en heb het gevoel dat er veel veranderd is in Bangladesh’, vervolgt hij. ‘Alleen zie ik niet zo veel positieve veranderingen. De hartals zijn even gewelddadig als voorheen. Het leidt de politici af van het economisch potentieel dat het land in zich heeft.’

Nochtans wil AL van Bangladesh een MIC (middeninkomensland) maken tegen 2021, het jaar waarin het land vijftig jaar onafhankelijkheid kan vieren. ‘Maar dat is een politieke slogan, niets meer en niets minder’, aldus Islam. ‘Het land, en zijn economie in het bijzonder, heeft daar de discipline niet voor. De corruptie is te wijdverspreid.’

Ook Mahmudur Rahman spreekt zich uit tegen de corruptie: ‘Politici in Bangladesh kennen geen schaamte.’ Rahman woont intussen acht jaar in Londen en hoopt binnenkort opnieuw naar Bangladesh te verhuizen. Net als Ahmed is hij over geen van beide partijen echt te spreken.

‘Het maakt niet uit of BNP of AL in de regering zit, ze geven niet om hun land en laten de bevolking aan hun lot over’, verklaart Rahman. ‘Het enige waar de politiek goed in is, is corruptie en moord. Zolang zij niet vervangen worden door een eerlijke regering, met geschoolde ministers die wel houden van hun land, zal er geen vrede zijn in Bangladesh.’

Op de vraag of er in Bangladesh een politiek alternatief bestaat, antwoordt Islam duidelijk ‘neen’. ‘De andere partijen hebben niet zo veel macht. De enige oplossing waar we op kunnen hopen, is dat de enige twee partijen die ertoe doen met elkaar gaan praten. Maar zoals ik eerder al zei, is dat niet voor binnenkort.’