“‘Indio in Rio: de donkere kant van 'groen'’
Het spreekt tot de verbeelding: indianen die verjaagd worden om het voetbalstadion in Rio de Janeiro uit te breiden. 'Indianen', het woord is sinds Colombus nooit rechtgezet; de goede man dacht dat hij in India zat. Sinds de 'ontdekking' van Amerika werden de inheemsen, zowel in Noord-, Centraal- als Zuid-Amerika uitgemoord. Anno 2013 worden ze nog extreem gemarginaliseerd. Ja, regelmatig vallen er doden. Vooral op het platteland.
Het was een sterk artikel in De Standaard van 26 maart. Het is tekenend dat de Braziliaanse pers er amper over bericht. ‘Indianen’ zijn een beetje zoals de ‘zigeuners’ in Europa. Daar bericht je best niet te veel over. In ons Europees collectief geheugen hangt Brazilië als synoniem voor ‘voetbal en carnaval in Rio’. Zo nu en dan zijn we vertederd of verontwaardigd over wat de índios wordt aangedaan. Soms even.
Ik ben op tournee in Brazilië om het nieuwe Wervelboek ‘Legal! Optimisme Realiteit Hoop’ in het Portugees te lanceren. In het boek probeer ik het fundamentele verschil uit te leggen tussen oppervlakkig (bijvoorbeeld technologisch) optimisme en hoop. Hoop die dieper gaat, à la Vaclav Havel. Het is zulk een rare titel, omdat ik elk jaar pessimistischer van dit subcontinent terugkom.
Groeiland. Vleesland.
Hoe kan dat nu? Brazilië is toch een ‘groeiland’, een BRIC. Juist dàt maakt de dialoog zo interessant. De Brazilianen leven niet alleen in de euforie van carnaval en voetbal, maar in de dynamiek van een groeiende welvaart, ondanks de wereldwijde crisis. Dat de groei op vele vlakken absoluut niet duurzaam is, daar verwelkomen de sociale bewegingen en universiteiten een ‘gringo’ voor: om de schaduwkant van de huidige ontwikkelingen mee te openbaren.
Dit jaar zijn in Rio de Janeiro de agrobusiness, carnaval, índios en voetbal toch wel akelig in elkaar verstrengeld. De agrobusiness, met de soja-expansie op kop, financiert al jaren groepen die in de carnaval paraderen. Carnaval 2013 heeft Vila Isabel gewonnen. De sambagroep werd gefinancierd door BASF.
Er schieten in Brazilië nog 180 inheemse volkeren over. Vijfhonderd jaar geleden waren het er volgens schattingen 500. Je kan ze inderdaad soms in steden ontmoeten: São Paulo verbergt een grote favela waar Guarani in erbarmelijke omstandigheden overleven. In Rio was tot nu toe dat kraakpand; in de busstations proberen ze rieten manden te verkopen. Aan de watervallen van Foz do Iguaçu mogen ze hun artisanaat leggen. Ín het natuurgebied rond de wereldberoemde watervallen komen, is hen verboden. Nochtans is dat heilige grond. Hun voorouders liggen er begraven.
Gebeurt dat in ons land?
Officieel zijn de Brazilianen geen racisten. In de praktijk pakt dat wel wat anders uit, vooral richting índios en negros. Dikwijls speelt er ook veel onwetendheid mee. Zo neem ik tijdens de tournee de documentaire mee van de voormalige VRT-journaliste An Baccaert: ‘De donkere kant van groen’. Als we deze film in universiteiten draaien, dan zijn de studenten ontzet: ‘Gebeurt dat in ons land? Wij krijgen zulke beelden op TV nooit te zien!’
De film brengt op een heldere manier in beeld hoe Guarani en andere volkeren worden verjaagd door en als quasi-slaven worden ingezet in suikerrietplantages. Suikerriet, vooral voor ethanol, de zogenaamde groene benzine voor Braziliaanse en Europese auto’s. Naast suikerriet rukken soja, eucalyptusaanplantingen en runderen steeds meer op. In bijna alle deelstaten omsingelen ze de reservaten van de inheemsen. In heel wat gevallen ontbossen ze ook in deze gebieden. Om het groene sojagoud in te zaaien.
Soja dient vooral als veevoer voor Europese en Chinese varkens, kippen, koeien en vissen. Van de olie wordt biodiesel gemaakt. Alwéér groen.
Eucalyptus staat vooral voor papierpulp richting Europa. De toekomst waar druk op gespeculeerd wordt, is: ethanol uit genetisch gemanipuleerde eucalyptus. Agrofuel, die minder milieu-impact zou hebben dan ethanol uit suikerriet…
De runderen zijn op het platteland al eeuwen heer en meester. Ze worden nu het Amazonegebied en de Cerrado ingedreven, uitgerekend door oprukkende soja, suikerriet en eucalyptus.
Inheemsen die met geweld omwille van het voetbalstadion Maracanã verdreven worden, heeft nieuwswaarde. Althans in Europa. Soja, suikerriet en eucalyptus voor de Europese consument kunnen onze aandacht veel minder opeisen. Nochtans nemen juist de twee topsymbolen van onze Westerse samenleving hùn grond en proper water af: ‘Koning auto en koning hesp’. Veevoer, vlees en ethanol zijn niet zo onschuldig als het lijkt.