‘De historische ongeletterdheid over Gaza is stuitend’

Met Vuurland wil Willem Staes het politieke en publieke debat bijsturen, en het noodzakelijke inzicht meegeven dat de genocide in Gaza niet begon bij de gruwelijke terreuraanvallen van Hamas op 7 oktober. Geen eenvoudige opdracht want tijdens zijn schrijfproces verpulverden de gebeurtenissen in het Midden-Oosten de tijd als een kruisraket.

Israël beging in de voorbije twee jaren niet alleen een genocide in Gaza maar voerde oorlogsoperaties uit op zeven fronten. Dus boekte Staes extra vliegtuigtickets en reisde hij niet alleen naar Palestina en Israël, maar ook naar Zuid-Libanon, Jordanië en het zuiden van Syrië.

Vuurland is niet alleen het resultaat geworden van vele reizen maar ook van doorgezet nachtelijk opzoekingswerk in rapporten, boeken en media-archieven. Het helpt als je weinig slaap nodig hebt, zegt de schrijver, die in zijn professionele leven beleidsmedewerker Midden-Oosten is bij 11.11.11.

We ontmoeten elkaar in Mechelen, het tussenstation tussen zijn thuisstad en zijn werkplek, tussen een deadline en alweer een volgende afspraak. Ons gesprek vindt een paar dagen na Trumps staakt-het-vurenakkoord plaats. Maar het prille bestand kende al snel stevige lekkages. Israël schond het bestand voor een derde keer op 28 oktober, daarbij zouden opnieuw tientallen Palestijnen zijn gedood. Volgens het VN-agentschap OCHA werden tussen 15 en 22 oktober 151 Palestijnen gedood en 204 mensen raakten gewond. In Rafah werden 2 Israëlische soldaten gedood. Ondanks alle grootspraak van Donald Trump over ‘eeuwige vrede in het Midden-Oosten’, reageert Staes schamper, is dit nog zelfs geen begin van een vredesplan.

Het is een open deur maar daardoor niet minder waar: zonder de geschiedenis te kennen, zegt Staes, kan je het heden niet begrijpen. ‘Laat staan dat je een sereen politiek debat krijgt over maatregelen om in de toekomst tot een ommekeer te komen in hoe dit eeuwigdurende vuurland zich van de ene geweldepisode naar de andere sleept.’

De kleine menselijke verhalen en de gesprekken die als een rode draad door het boek lopen, dienen als antigif tegen de ontmenselijking van de Palestijnen. ‘De Palestijnen moeten in de westerse beeldvorming veel te vaak het onderspit delven tegen de Israëlische hasbara. Israël pompt miljoenen in die enorm sterke, structureel uitgebouwde machine van staatspropaganda. Die heeft als doel om de tegenpartij, de Palestijnen, van hun menselijke eigenschappen te ontdoen.’

Staes verwijst naar het boek Perfecte slachtoffers van Mohammed El-Kurd. Daarin klaagt de bekende Palestijnse schrijver vlijmscherp het duale beeld in de westerse beeldvorming over Palestijnen aan. Palestijnen zijn, aldus El-Kurd, gedoemd om of terrorist of slachtoffer te zijn. Dat simplisme moet eruit, zegt Staes. ‘Ik hoop oprecht dat mensen zich in de verhalen van Vuurland herkennen. Door lokale stemmen en perspectieven centraal te stellen, wil ik aantonen dat de gemiddelde persoon in het Midden-Oosten niet wezenlijk verschilt van jou of mij.’

Geen vredesplan

Hoe kansrijk acht u het bestand dat Donald Trump onderhandelde voor Israël en Hamas?

Willem Staes: ‘Voor een zogenaamd vredesplan is er wel bijzonder weinig sprake van een concreet plan of van enig geloofwaardig traject richting vrede. Trumps bestand biedt geen antwoord op die gordiaanse knoop in Gaza en met uitbreiding alle Palestijnse gebieden.’

‘Hamas gaf eerder al aan te willen praten over ontwapening, maar dat kan alleen op de voorwaarden van een duidelijk traject naar een Palestijnse staat en de volledige terugtrekking van Israël uit de bezette gebieden. Laat dit nu net twee voorwaarden zijn die Israël letterlijk verwerpt en die in het plan niet aan de orde zijn.’

‘Ook Israëlische soldaten weten dat ze met alles wegkomen.’

‘Volgens het Trump-akkoord mag het Israëlische leger voor onbepaalde tijd aanwezig blijven in een zogenaamde bufferzone, wat neerkomt op een permanente bezetting van minstens een vijfde van Gaza. Maar de geschiedenis draait altijd rondjes in het Midden-Oosten: bezetting en onrecht lokken vroeg of laat opnieuw gewapend verzet en geweld uit. De historische ongeletterdheid van iedereen die dit plan nu toejuicht, is dan ook ronduit stuitend.’

Wat betekent het bestand voor het toegenomen geweld tegen Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever? 

Willem Staes: ‘De geweldsituatie in de Westelijke Jordaanoever was al voor 7 oktober dramatisch. Alleen al de eerste negen maanden van 2023 waren de meest gewelddadige en meest dodelijke voor Palestijnen sinds het einde van de Tweede Intifada in 2005.’

‘Maar vanaf 7 oktober gingen alle handschoenen uit. Meer dan ooit komt alles terug op straffeloosheid. De Israëlische kolonisten trokken na 7 oktober de les dat ze letterlijk met alles kunnen wegkomen. Wat mij daarbij tijdens mijn reizen enorm is bijgebleven, naast het brutale geweld in bijvoorbeeld het vluchtelingenkamp van Jenin en de ongeziene golf van kolonistenterreur, is de angst bij Palestijnen tijdens de vele autoritten op de Westelijke Jordaanoever.’

‘Telkens we een Israëlisch checkpoint naderden, bevroren mensen. Meer dan ooit tevoren moeten Palestijnen ongelofelijk op hun hoede zijn, vertelden ze me. Die ene “foute” beweging of blik kan ertoe leiden dat je uit de auto wordt gesleurd, in elkaar wordt geslagen of erger. Anders gezegd: ook Israëlische soldaten weten dat ze met alles wegkomen.’

‘Ik houd mijn hart vast voor de Westelijke Jordaanoever. Het volstaat om terug te gaan naar januari 2025. Letterlijk een dag na het toenmalige staakt-het-vurenakkoord lanceerde Israël de grootste militaire aanval sinds de Tweede Intifada. De veelzeggende titel voor deze operatie was Iron Wall, naar het essay uit 1923 van de zionistische leider Ze’ev Jabotinski. De Israëlische minister van Financiën Bezalel Smotrich was heel expliciet tegen de Israëlische premier Netanyahu: die operatie moest een zoenoffer zijn. Tegenover de aanvaarding van dit tijdelijke bestand stelde Smotrich dat Israëlische kolonisten nog meer konden losgaan op de Westelijke Jordaanoever.’

Aan die sterke wisselwerking tussen het leger en de kolonisten besteedt u ook veel aandacht in uw boek. Die is alleen maar toegenomen, zegt u.

Willem Staes: ‘De Israëlische legerexpert en vredesactivist Yehuda Shaul gaf me uitleg over die dynamiek. Op de Westelijke Jordaanoever worden de best getrainde troepen van het Israëlische leger naar het front in Gaza en Libanon gestuurd. De regionale defensie-eenheden die overblijven, worden vaak ingevuld met kolonisten uit de naburige nederzettingen.’

‘Je krijgt dus letterlijk een leger met mensen die de ene dag fanatieke kolonisten zijn en Palestijnen in elkaar slagen, en de andere dag een soldatenpak dragen en verondersteld worden diezelfde Palestijnen te beschermen. Ik hoef er geen tekening bij te maken wat dat in de realiteit betekent. Er zijn nog wel degelijk mensen in Israël die duurzame vrede nastreven, maar ze vertegenwoordigen een minderheidsstandpunt in het publieke en politieke debat in Israël.’

‘Yehuda Shaul verwees naar de effecten van de algemene radicalisering van de Israëlische samenleving op het leger en de veiligheidsdiensten. In 1990 had 2,5% van de afgestudeerde officieren een uitgesproken nationalistisch-religieuze achtergrond, in 2018 was hun aandeel gestegen tot 38%. Shauls apocalyptische woorden als die trend zich verder doorzet: “Zelfs de goden zullen ons dan niet redden”.’

Erkenning en sancties

Hoe kijkt u, na het schrijven van uw boek, naar het belang van de erkenning van een Palestijnse staat

Willem Staes: ‘Ook symbolen doen ertoe. Vanuit die optiek vind ik een onvoorwaardelijke erkenning van de staat Palestina een welkome stap. Maar – en dat is een cruciale ‘‘maar’’ – de erkenning mag geen substituut zijn voor concrete actie om de partijen die oorlogsmisdaden en een genocide pleegden ter verantwoording te roepen.’

‘Zolang Israël geen enkele prijs moet betalen voor genocide, oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid en etnische zuivering heeft het geen enkele reden om zijn gedrag aan te passen en te stoppen met deze misdaden.’

‘Wie daaraan zou twijfelen en een realpolitik-standpunt inroept, moet beseffen welke signalen je naar toekomstige genocideplegers wil sturen, in Palestina of elders in de wereld. Israël straffeloos laten wegkomen met een genocide is het beste recept voor toekomstig bloedvergieten.’

Intussen blijven de Amerikaanse sancties tegen VN-instituten, onderzoekers en rapporteurs die het internationaal recht verdedigen overeind.

Willem Staes: ‘Klopt, er lopen al sancties tegen verschillende aanklagers en rechters van het Internationaal Strafhof. Er zijn de sancties tegen VN-rapporteur Francesca Albanese, na haar rapport in juli voor de VN-Mensenrechtenraad. Of de sancties tegen drie prominente Palestijnse mensenrechtenorganisaties. Enzovoort.’

‘De Amerikaans-Israëlische oorlog tegen het internationaal recht speelt zich dus ook af in Den Haag, maar evengoed in de rest van Europa. Ook Europese banken sluiten de persoonlijke rekeningen van Europese onderdanen als Karim Khan (hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof, red.) en Francesca Albanese af. Puur omdat die banken vrezen anders uit het Amerikaanse systeem te worden gegooid.’

‘De Europese blokkeringsverordening,verbiedt Europese actoren bepaalde extraterritoriale sancties na te leven en dus mee te gaan in die Amerikaanse sancties. Maar Europa staat erbij, kijkt ernaar en weigert zelfs om die minimale stap te nemen.’

Politici en rode lijnen

Uw boek is geënt op de geschiedenis die voorafging om te begrijpen wat Gaza betekent. Moet onze premier, die historicus is, uw boek lezen?

Willem Staes: ‘Het kabinet van de premier ontvangt een kopie van mijn boek. Ik hoop dat hij het leest, want onze premier zit bij één van de twee partijen die lang maatregelen tegen de genocide hebben geblokkeerd.’

‘Premier Bart De Wever, die kort na 7 oktober opriep om de “kant van het licht” te kiezen, verklaarde eerder dit jaar geen verband te zien tussen een mogelijke opschorting van het Associatieverdrag tussen de EU en Israël en de humanitaire situatie in Gaza. Die overeenkomst voorziet in artikel 2.1 in een duidelijke clausule tot opschorting indien een van de twee partijen de mensenrechten schendt.’

‘Onze premier suggereerde ook om het arrestatiebevel voor de Israëlische premier Netanyahu door het Internationaal Strafhof niet na te leven. Die uitspraak kwam enkele dagen na de ontdekking van het massagraf van vijftien Palestijnse hulpverleners, zorgverstrekkers die het Israëlische leger in koelen bloede hadden afgemaakt. Toen zelfs de EU in juli eindelijk vaststelde dat de mensenrechten werden geschonden in Gaza, verklaarde onze premier dat hij zich niet zou laten afleiden door ‘‘geruis uit de buitenwereld’’, en hij had het ook nog over een ‘‘debat dat in morele termen wordt gevoerd’’.’

‘Als je dat allemaal zo bekijkt, is dit om moedeloos van te worden. Maar tegelijkertijd stemt het mij hoopvol dat zelfs deze politici niet anders konden dan het geweer van schouder te veranderen. Dat was vermoedelijk niet omdat ze ineens het licht hadden gezien, maar eerder vanuit een electorale rekenoefening.’

‘Er waren niet alleen de fameuze Rode lijn-protesten in Brussel en de acties in heel België, opiniepeilingen geven ook aan dat 75% van de Vlamingen vindt dat er een genocide plaatsvond.’

Zullen die rode lijnen standhouden?

Willem Staes: ‘Ik denk het wel, het momentum is nu. Ik vond het zelf echt indrukwekkend: hoe gewone burgers die hun krachten bundelen wel degelijk de politieke keuzes van een land kunnen bijsturen. Dat bleek ook uit het Palestina-akkoord dat de Arizona-regering begin september sloot.’

‘Ngo’s klaagden het Vlaams Gewest ook aan bij de kortgedingrechter en kregen gelijk in hun eis om de doorvoer te stoppen van militair materiaal richting Israël. En ik denk ook aan het werk van de internationale DBIO-coalitie (een coalitie van ngo’s onder de titel Don’t buy into Occupation, red.). Verschillende grote pensioenfondsen in Europa stapten uit het Amerikaanse bedrijf Caterpillar wegens banden met Israël, wat een totale drooglegging betekende van bijna 3 miljard euro.’

‘Dat zijn heel concrete resultaten. Hebben we daarmee in één klap de genocide of die cyclus van straffeloosheid beëindigd? Nee. Maar zijn het stappen die illustreren hoe georganiseerd burgerlijk verzet ertoe doet en dat we vooral niet mogen opgeven? Ja, absoluut.’