‘Wat wij onderschatten, is dat Chinezen beleid maken zien als een intellectuele taak’

Europa vraagt zich dezer dagen af hoe het best omgaat met de Amerikaanse techreuzen. En of het niet moet proberen om eigen Europese digitale toppers van de grond te krijgen, die minder schadelijk zijn voor mens en samenleving én minder afhankelijk van een grootmacht die niet per se het beste met ons voor heeft.

China hoeft zich deze vraag niet te stellen, want het heeft met Tencent, Alibaba en Baidu zijn eigen digitale giganten. De regering lijkt bovendien vast van plan die aan te sturen. TikTok verspreidt er educatieve filmpjes, kwestie van jongeren niet zo te verslaven zodat ze hele nachten aan de app gehaakt blijven.

Rogier Creemers (Universiteit Leiden) kan dat alles in een breder perspectief plaatsen omdat hij Chinees spreekt en leest én de beleidsvisie achter de Chinese digitale ontwikkeling kent. We beginnen ons gesprek bij de vraag hoe China, rond de eeuwwisseling echt nog een ontwikkelingsland, erin geslaagd is zo autonoom te worden op digitaal gebied.

‘China stond van bij het begin anders tegenover het internet. Het Westen had net de Koude Oorlog gewonnen en was euforisch. Het vond dat globalisering en digitale technologie in het verlengde van die overwinning lagen. Heel naïef meende het dat het daar geen vragen bij moest stellen. Regulering stond niet op de agenda’, legt Creemers uit.

‘In China lag dat heel anders. Daar had de regering na de protesten op het Plein van de Hemelse Vrede in 1989 net een bijna-doodervaring achter de rug. Ze vonden het internet interessant maar vroegen zich meteen af: "Wat zijn de mogelijke risico’s en gevolgen?" Ze onderzochten meteen hoe ze greep konden krijgen op de buitenlandse bedrijven die het net aanstuurden en op de ideeën die er rondgingen.’

Daarmee heb je nog geen eigen Chinese zoekmachines of sociale media.

Rogier Creemers: ‘Dat ging stap voor stap. Google wás ooit in China. Maar vrij snel vroeg de regering toegang tot de Gmail-accounts van wat zij criminelen noemde. Google weigerde dat. ‘‘Dan verschaffen we onszelf toegang’’, stelde de regering.’

‘De vereisten in China en het Westen zijn van die aard dat het niet evident is in beide systemen te opereren.’

‘Toen het China effectief lukte in die accounts in te breken en daarover zou communiceren, nam Google de vlucht vooruit en kondigde het aan China te verlaten, kwestie van mondiale reputatieschade te voorkomen. De vereisten in China en het Westen zijn van die aard dat het niet evident is in beide systemen te opereren.’

Eigen betaalsystemen

Hoe ontstonden dan die Chinese techbedrijven?

Rogier Creemers: ‘Die waren er vrij snel. Tencent en Alibaba zijn private initiatieven. Het waren geen creaties van de staat, maar de overheid hield ze ook niet tegen.’

‘Vergeet ook niet dat je in China, zelfs bij een geringe penetratiegraad, meteen een grote schaal hebt. Dat is van groot belang voor de leefbaarheid van zo’n bedrijf. In Nederland en België had je met Hyves en Netlog ook twee nationale sociale media, maar die werden meteen weggeveegd toen Facebook eraan kwam.’

‘De Chinese overheid stond er open voor omdat ze connectiviteit belangrijk vond. Toen de smartphones en de hele platformeconomie van de grond kwamen, was dat een verrassing voor velen, ook voor de Chinese overheid, maar die zag er de voordelen van in.’

Hoezo?

Rogier Creemers: ‘De staat wilde al lang een elektronisch betaalsysteem en dat kwam er maar niet van. Tot 2014 was de Chinese economie op cash gebaseerd. Er waren zelfs amper bankkaarten. De grote banken deden er geen inspanningen voor omdat ze zich niet als consumentenbanken zagen, maar als kredietverleners voor het realiseren van grote beleidsdoelen.’

‘Maar Yang met de pet wou wel betere dienstverlening. En Alibaba en Tencent zorgden naast de e-commerce ook voor eigen betaalsystemen. Intussen is cash haast volledig verdwenen in de steden. Dat is wat de Chinese staat al jaren wilde.’

Waarom?

Rogier Creemers: ‘Ze hebben graag veel data. Meten is weten. Het helpt ook de strijd tegen corruptie en fraude.’

‘De Chinese leiders blijven communisten die graag de moderniteit belichamen. De e-commerce hielp ook bepaalde ontwikkelingen stimuleren. Er waren problemen met voedselveiligheid: op Alibaba konden dorpen zich afficheren als producenten van gezond voedsel. Je kon treintickets thuis boeken, terwijl je vroeger uren moest aanschuiven aan loketten.’

Maar waar haalde de overheid van een ontwikkelingsland de capaciteit om die processen te sturen?

Rogier Creemers: ‘Een van de dingen die wij stelselmatig onderschatten is dat in China beleid maken wordt gezien als een intellectuele taak. Het is voor de bureaucratie haast een instinct om rapporten te maken over alles wat beweegt in economie en samenleving. Ze stelt dan cruciale vragen: waar staan we nu, waar willen we heen en wat zijn de obstakels?’

‘Het veertiende vijfjarenplan voor de informatisering telt zestig bladzijden. Het behandelt alles: van 5G tot de vraag hoe overheidswebsites toegankelijk te houden voor oudere mensen. Het is een kerstboom met vele ballen, soms valt er een af, maar het is wel een heus toekomstplan.’

Industrieel beleid

In het Westen is het sinds de jaren 1980 haast ongepast dat overheden plannen maken over wat dan ook.

Rogier Creemers: ‘In China is het idee dat de overheid niks te zeggen heeft over iets quasi ondenkbaar. Het Westen heeft over de hele lijn een soort collectieve lobotomie toegepast. Dat de markt wel eens kan falen, dat die ergens de oplossing niet voor levert, leek ondenkbaar. Dat was de euforie na de Koude Oorlog.’

‘In tachtig procent van de gevallen zorgt de markt voor efficiënte oplossingen, maar wat met de overige twintig procent? Ik heb de indruk dat het Westen daar nu ook wat op terugkomt: zo is industrieel beleid terug in.’

In 2018 vroeg de Duitse industrie expliciet dat de staat langetermijndoelen zou vooropstellen.

Rogier Creemers: ‘Ik heb in mijn tuin een klimroos. Dat is prachtig, maar zonder klimrek zou die op de grond liggen en wordt het niks. Hetzelfde geldt dikwijls voor de markt. Als de Chinese staat zegt: ‘‘Wij willen elektrische voertuigen’’, zorgt ze voor een ecosysteem. Onderzoek en ontwikkeling, laadpalen, een markt met reguleringen tegen luchtvervuiling en beperkingen voor brandstofmotoren… Dan begint de Chinese markt te werken en innoveren. In China is dat vaak stelselmatig dingen verbeteren, eerder dan grote nieuwe vondsten zoals in het Westen.’

Zo’n economisch klimrek vergt veel inzicht. Wat is er allemaal niet nodig om de hele productieketen van batterijen te domineren?

Rogier Creemers: ‘Zeker, daar gaan jaren van onderzoek aan vooraf. Maar in plaats van dat te erkennen, is er bij ons altijd een ondertoon ‘‘dat ze vals spelen en niet de regels van de markt volgen zoals wij dat doen’’ en maar zelden een erkenning van competentie.’

Chinese leiders zeiden in het verleden: ‘De markt is een vogel en wij bepalen de omvang van zijn kooi.’

Rogier Creemers: ‘In China wordt de markt ingebed in een politieke visie. Zoals mijn collega John Lee stelt: de markt schept de tanker van de economie, maar president Xi Jinping en de leiding bepalen de koers van die tanker. Wij kijken naar het proces: zijn de marktregels gevolgd? Zij kijken naar de doelen: zijn die bereikt?’

‘Dat is ook zo in de politiek. Wij bekijken het procedureel: zijn de verkiezingsregels gevolgd, dan is een regering legitiem, zoals de regering rond Geert Wilders in Nederland of die van Trump in de VS. De Chinezen kijken naar de resultaten: doet de politiek goeie dingen? In de VS lijkt dat amper nog van tel: een recent artikel in de American Journal of Political Science toonde dat - als je abstractie maakt van de vijf procent hoogste inkomens - het beleid in de VS geen enkele link vertoont met wat de bevolking wil.’

Optreden tegen Big Tech

Terug naar de digitale sector: wat wil de Chinese regering daar eigenlijk mee? Heeft zij bijvoorbeeld oog voor de impact van sociale media op het welzijn of de intellectuele capaciteiten van jongeren?

Rogier Creemers: ‘Zeker. De overheid legt bedrijven op dat jongeren onder de zestien jaar maar een beperkt aantal uur per dag games mogen spelen. En dat werkt. Natuurlijk speelt er wel eens een kind via het account van zijn ouders, maar over het algemeen zijn de voorwaarden zo uitgewerkt dat ze er vat op hebben.’

Ook TikTok is in China anders dan bij ons?

Rogier Creemers: ‘Zeker. De Chinese overheid klaagt altijd dat de inhoud online te onderhoudend is, niet ernstig genoeg. Daarom is TikTok er veel educatiever. Kinderen worden niet blootgesteld aan zelfmoordtips. Ook de “manosfeer” die je bij ons ziet, wordt niet getolereerd. Maar er is ook wel propaganda: geweld tegenover Japanners laat men opvallend vrij spel.’

De verdwijning van Jack Ma, de CEO van Alibaba, eind 2020, werd in het Westen verkeerd ingeschat, vindt u.

Rogier Creemers: ‘Als er iets gebeurt, maken we het ons meestal makkelijk. We doen weinig inspanning om iets anders te bedenken dan de standaardverklaring dat de Communistische Partij haar macht wil veilig stellen. Tuurlijk wil ze dat, maar hoe wil ze dat doen? Daar is weinig aandacht voor.’

‘Er bestaat zoiets als internetsoevereiniteit: staten hebben het voor het zeggen in hun digitale wereld.’

‘Waar ging dit over? Ma wilde veel meer financiële diensten leveren: niet enkel betaalverkeer, maar ook kredietverstrekking en vermogensbeheer, maar dan zonder de regels die voor het bankwezen gelden. Daarom wilde hij met Ant Financial naar de beurs. Het zou de grootste beursgang van de geschiedenis worden. Ma dacht veel geld te verdienen.’

‘Maar in beleidsdocumenten van meer dan een jaar eerder stond al te lezen dat dit problematisch was, en de juiste ministeries werden aangeduid om op te treden. Het lijkt er dus eerder op dat Ma met de speech die hem in problemen bracht (op de Shanghai Bund Conference eind oktober 2020, red.) nog een laatste keer zijn politiek kapitaal inzette om gepland beleid te voorkomen.’

‘Toen de regering optrad en Ma liet voelen dat dit niet kon, voerde ze de geplande regels versneld door om te voorkomen dat de beursgang onder verkeerde voorwaarden zou gebeuren. Uiteindelijk ging de beursgang niet door. (Ma vestigde zich sindsdien in Japan, maar lijkt momenteel aan een rentree bezig, jvd).’

‘Intussen zijn we in Europa even sceptisch ten aanzien van Big Tech als de Chinese regering toen. We zijn ook tot het besluit gekomen dat we die sector onder controle moeten houden. Er bestaat zoiets als internetsoevereiniteit: staten hebben het voor het zeggen in hun digitale wereld.’

(Het interview gaat door onder onze leestips)