“‘Gokken met de toekomst van Egypte’
Al drie dagen lang zijn we getuige van een ontzagwekkend schouwspel: de Egyptenaren doen het weer. Wanneer iedereen dacht dat de Egyptische revolutie van begin 2011 alle records brak, doen ze er nog een schepje bovenop. Als een tsunami overspoelen miljoenen mensen de straten. Je moet het hen toch nageven. Ze betogen niet tegen een decennialange dictatuur, maar tegen een president die amper een jaar geleden werd verkozen in historische verkiezingen. Feit is dat de massa geen verandering ziet. Dat is wat hen mobiliseert. Toch is het Egypte van 30 juni 2013 niet het Egypte van 25 januari 2011. Een poging tot waarschuwing voor een simplistische lezing van de feiten.
Het leger aan de kant van het volk?
Het Egyptische leger kiest niet de kant van “het volk”. Dat zagen we na Moebarak. Het leger offerde toen Moebarak op, niet omdat het aan de kant van het volk staat, maar om wat overbleef van het regime te redden. In de periode toen het leger de macht had, stonden ze niet aan de kant van de revolutionaire eisen en onderdrukten ze volksprotesten hardhandig, berechtten ze duizenden burgers voor militaire rechtbanken, en gebruikten ze foltering. Wie zegt dat ze nu niet hetzelfde zouden doen?
Het is verleidelijk te denken dat vele Egyptenaren een kort geheugen hebben, maar het illustreert vooral de wanhopige toestand van de Egyptische politieke klasse die niet in staat is het land te besturen. Zij stellen hun bevolking teleur, een bevolking die al meer dan twee jaar lang heen en weer wordt geslingerd tussen politici en leger, een bevolking die zover wordt gedreven dat ze haar eieren zelfs opnieuw in de mand van een onderdrukker zou leggen, een bevolking die telkens weer de kaarten moet herschudden opdat leiders er iets zinvol mee zouden doen.
Ook de Moslimbroeders zijn het volk
Ook de supporters van de Moslimbroeders behoren tot “het volk”. Het is niet omdat we adembenemende massa’s op straat zien, dat het land één is. Integendeel. Ook al komen er nu nog meer mensen op straat dan tijdens de dagen van de opstand tegen Moebarak, toch is het land nu verdeelder dan toen. Door dat onvoldoende in te zien, maken zowel de anti-Morsi betogers als de media een fout. Dat de organisatoren van het protest “het volk” zover brengen dat ze het aftreden van een verkozen president eisen, is gevaarlijk en misschien zelfs onverantwoordelijk.
Het vergroot alleen maar het risico om terug naar af te gaan, om het leger weer meer macht te geven, om het land nog meer te polariseren en om het de weg op te sturen van geweld tussen Egyptenaren. Verwachten dat de Moslimbroeders een verkozen president zouden opgeven, is ook onrealistisch. Denken de anti-Morsi betogers echt dat de supporters van de Moslimbroeders dat zomaar zouden laten gebeuren?
Als de tegenpartij je verdwijning eist, kan je alleen nog maar meer in je loopgraven kruipen in plaats te openen voor gesprek, ook al was je zelf het afgelopen jaar onvoldoende open voor pluralisme en politieke inclusiviteit.
De verdeeldheid van de zwijgende meerderheid
De anti-Morsi mensenmassa in de Egyptische straten demonstreert de macht, maar niet noodzakelijk de eenheid van het Egyptische volk. Zelfs onder “het volk” dat tegen Morsi is, bestaan enorm veel verschillen in verwachtingen en motivaties. De anders zo stille massa die aan deze opstand zulk een momentum geeft en die bij vorige straatprotesten afwezig was, maakt zijn berekeningen niet op basis van weloverwogen argumenten over waarom ze tegen president Morsi zijn.
Meestal zijn hun motivaties erg eenvoudig. Hun honger en economische uitzichtloosheid drijft hen tot hoop op verandering, of tot wanhoop en inactie. Het is trouwens ook deze zwijgende massa die ervoor zorgde dat de Moslimbroeders drie keer op rij een verkiezing konden winnen (parlement, president, grondwet). Maar de massa kan van gedacht veranderen. En het lijkt dat een groot deel van de massa dat gedaan heeft.
Massaprotest als substituut voor een parlementaire democratie
In zwakke democratieën en landen die een revolutionair transitieproces doorgaan, wordt oppositie op straat gevoerd omdat de democratische instituten zwak zijn. In Egypte worden ze bovendien steeds meer gecontroleerd door de Moslimbroeders, ofwel bezet door politieke vijanden. Ze dienen bijgevolg niet het belang van de rechtstaat en “het volk”, maar zijn het strijdtoneel van politieke vijanden.
Het hoeft niet te verbazen dat de petitiecampagne van de Tamarrod (Rebel)-beweging zoveel momentum kon opbouwen: ze bood net die alternatieve manier om de volkswil uit te drukken die de prille parlementaire democratie niet kon bieden. In een land waar politiek is ontaard tot een hallucinant en diep teleurstellend transitiecircus is het een goede zaak en zelfs bewonderenswaardig dat het volk op straat komt. Op macht beluste politici die de macht niet gebruiken om hun bevolking tastbare resultaten voor te leggen, krijgen sinds januari 2011 van tijd tot tijd een reality check. Die van 30 juni 2013 is een absoluut hoogtepunt in de Egyptische transitiesoap.
Tastbare resultaten?
En tastbare resultaten zijn er amper. ‘Laat de islamisten het parlement, de president én de grondwet maar hebben. Dan moeten ze wel bewijzen dat het echt beter wordt. Je hebt nu alle macht, toon ons de verandering. It’s showtime. Je zegt dat het te vroeg is om verandering te kunnen zien? Neen! Bouw iets, doe iets, leg een eerste steen of zo. Zorg ervoor dat mensen van je houden. Maak ons leven beter. Dan zal zelfs ik je grootste militant zijn. We zijn nog jong in democratie. Nu werkt jullie bedrog met religie nog. Maar als jullie ons geen verbetering brengen, zullen we pas echt wakker worden. En dat zal jullie einde zijn. We zijn niet dom. We gaan heus wel vergelijken voor en na de revolutie’, zei Dahy ‘Eid uit Caïro’s grootste sloppenwijk Manshiyet Nasr me nog in december 2012 aan de vooravond van het referendum over de grondwet.
Dahy koestert geen bijzondere haat, noch liefde voor de Moslimbroeders. Hij behoort tot die zwijgende massa Egyptenaren die van eender welke politicus verwachten dat ze hun leven verbeteren. Hoe kan je verwachten van mensen die jarenlang werden verwaarloosd, die hun leven zagen voorbijgaan zonder kansen en gedwongen in de marge, dat zij nog eens jaren wachten, zelfs zonder hoop dat ze deze keer wél ernstig worden genomen? Er is nu eenmaal geen makkelijk pad voor een president die zijn positie dankt aan een revolutie voor de waardigheid in een land waar de meerderheid van de bevolking het al zo lang zonder die waardigheid moet stellen.
‘De Moslimbroeders beloven stabiliteit, maar dat zeiden ze nu al zoveel. Ik geloof hen niet meer. Een ezel stoot zich geen twee keer aan dezelfde steen. De regering voerde net voor het referendum over de Grondwet prijsstijgingen in en weer af binnen 48 uur. Teveel protest. Het zou dodelijk zijn voor miljoenen armen. Dat is het bewijs dat voor de meeste Egyptenaren economie belangrijker is dan religie. Binnen 4 jaar zullen Egyptenaren hen afstraffen om economische redenen. Dan kunnen ze ons zelfs met religie niet overtuigen om op hen te stemmen’, zei Dahy zes maanden geleden. Blijkt nu dat zijn voorspelling vroeger zal uitkomen dan verwacht?
‘Stop met je praatjes over de sharia, praat over het echte leven, sociale rechtvaardigheid, maak het leven van onze kinderen beter. Praat over beter transport, huizen, onderwijs, gezondheid,… Verbeter het! Onze kinderen groeien op in de duisternis. Als je een slim kind vindt, investeer in dat kind. Maak iemand van dat kind. Zorg ervoor dat leraars beter betaald worden’, zei hij opgewonden en ongeduldig.
Ook de beloofde veiligheid kwam er niet. Amal Saleh, een actieve inwoner van hetzelfde Manshiyet Nasr, organiseert sinds de revolutie praatgroepen over seksueel geweld: ‘Na de revolutie werd dit een groot probleem omdat politie uit de wijk verdween. 5 december, toen ieders aandacht op clashes elders was gericht, drongen 4 mannen een meisje (17) in een steeg en verkrachtten haar. Een grote schande voor haar familie. Ze zal misschien niet kunnen trouwen.’ In Amal’s 5 groepen zitten elk 40 mensen, mannen én vrouwen. ‘Ook moslimbroeders, maar zij staan nooit open voor andere visie. Ik wil vrouwen versterken, bewustmaken. Het is mijn plicht met mijn kennis iets te doen voor mijn wijk.’
Gokken met identiteit
President Morsi had deze “kroniek van een aangekondigde dood” kunnen zien aankomen. Een referendum over een Grondwet laten doorgaan terwijl de hele seculiere oppositie elke medewerking weigert, is een overmoedige gok die hen toen de overwinning opleverde, maar het fundament legde voor hun ondergang nu. De Moslimbroeders spelen met de identiteit van het land, een gevaarlijk gokspel. Waar is nu het vertrouwen waarmee ze een half jaar geleden het referendum over de grondwet tegemoet gingen?
Morsi gedroeg en gedraagt zich nog steeds eerder als een leider van zijn Moslimbroeders dan als een president van alle Egyptenaren. Hij blijft van zich afbijten en dat zal de Moslimbroeders zuur opbreken. Als er nu opnieuw presidentsverkiezingen zouden gehouden worden of een referendum over Morsi’s positie, zou hij zeker nog minder dan de enge 51% halen die hem een jaar geleden het presidentschap opleverde.
Dit spel polariseert Egyptenaren en de frontlijn van het gevecht loopt door families heen. ‘Mijn vader ging naar de pro-Morsi demonstratie. Hij is ervan overtuigd dat de Moslimbroeders moeten vechten tegen eenieder die tegen de legitieme president is. En met vechten bedoelt hij, vechten tot de tegenstanders van gedacht veranderen. Ik kan hem niet uitstaan als hij dat zegt. De frontlijn van het gevecht loopt tussen mij en hem. Ik praat er met hem niet over. Hun geesten zijn zo gesloten, ze zijn gehersenspoeld’, zegt Amal el-Rawy, een meisje dat een zware persoonlijke emancipatiestrijd voert tegen haar oerconservatieve vader die zich gesterkt voelt door de politieke macht van de Moslimbroeders.
Angst en hoop
Volgens Amal is de grootste strijd de strijd om de geesten vrij te houden van manipulatie. ‘Ik begrijp niet hoe mensen kunnen toelaten dat anderen in hun plaats nadenken. Het probleem is angst en de oplossing is hoop’, zegt ze. Ze bedoelt de hoop van vrijdenkende, moedige mensen die vastberaden zijn om te strijden voor een betere toekomst voor iedereen, en die bereid zijn daar een hoge persoonlijke prijs voor te betalen. Mensen wiens persoonlijke strijd die van een heel volk is.
‘Ik hoop dat ik nooit de hoop verlies. Mijn grootste wens is dat ik kan bijdragen om Egypte een beter land te maken’, zegt ze. ‘Veel van mijn vrienden verloren de hoop. Ik probeerde hen tevergeefs aan te moedigen, maar ze hebben het opgegeven. Ze nemen aan geen enkel evenement nog deel. Ze volgen niet eens het nieuws. Alsof ze niet meer in dit land wonen. Ze voelen dat de Moslimbroeders de macht toch niet zonder slag of stoot zullen afstaan. Ze voelen dat hun land gestolen wordt door één partij en dat zij daar niks aan kunnen veranderen.’
Een leeg gevoel van gemiste kansen heeft van vele Egyptenaren bezit genomen. Daarom zijn de massa’s in de straten vandaag verwonderlijk. Weer eens tonen zovele gewone mensen dat ze weigeren de rol van de verliezer te spelen, de rol van de lafaard die tevergeefs wacht op God om een verkeerde keuze juist te maken, die met lege handen naar huis gaat terwijl hij de wereld had kunnen hebben. ‘En toch ken ik veel mensen die die rol wel spelen. Als je lijdt aan een depressie verlies je alle hoop en wacht je tot het leven of God een oplossing op je pad gooit. Het zijn negatief ingestelde mensen die passief wachten op iets positief, zonder er zelf iets voor te doen’, zegt Amal. ‘Maar dit is slechts het begin. Als God het wil, zullen de wanhopigen zich bij ons aansluiten en zal de hoop van de massa ook hen aansteken.
Wat brengt de toekomst?
Zolang iedereen blijft gokken met de toekomst van het land, ziet het er niet goed uit. Het duidelijke signaal van “het volk” toont dat de Egyptenaren in staat zijn tot een tweede revolutie tegen elke leider, zelfs tegen een verkozen leider. Dat signaal zou voorlopig moeten volstaan als waarschuwing.
Wat nu moet gebeuren en waar “het volk” vrede mee zou moeten nemen, is een technocratische regering en/of regering van nationale eenheid onder de formele leiding van president Morsi. De Moslimbroeders moeten deel van de Egyptische revolutionaire transitie zijn, net zoals de seculiere liberalen en socialisten dat moeten zijn. Iedereen die bereid is zich te houden aan democratische spelregels, zou zich moeten openstellen voor de ander. Als ze dat niet doen, zullen ze allemaal legitimiteit verliezen en zullen Egyptenaren de vijandigheid steeds meer onder elkaar uitvechten. En dat zou een ramp zijn voor Egypte, nog steeds het gidsland in de Arabische wereld.