“‘‘Kagame gebruikt het WK wielrennen als sportswashing machine’’

Vandaag start het wereldkampioenschap wielrennen dat voor het eerst plaatsvindt op Afrikaanse bodem. Een hele week lang kunnen we de prachtige landschappen van het gastland Rwanda bewonderen. De Rwandese journalist in ballingschap Samuel Baker Byansi maakt enkele kanttekeningen bij de organisatie ervan.

Deze week zijn 's werelds beste wielrenners in september naar Kigali afgereisd voor de Wereldkampioenschappen wielrennen. Daar zullen ze door straten racen die slechts de helft van het verhaal van Rwanda vertellen. De andere helft, die president Paul Kagame wanhopig onder het spektakel verborgen wil houden, betreft monddood gemaakte journalisten, verdwenen oppositieleden en miljoenen ontheemde Congolezen die verstrikt zijn geraakt in een conflict dat het regime van Kagame aanstuurt, terwijl het zijn rol daarin blijft ontkennen.

Als Rwandese journalist heb ik van dichtbij meegemaakt hoe afwijkende meningen in Rwanda worden onderdrukt en hoe onafhankelijke media systematisch worden ontmanteld. Ik kan niet zwijgend toekijken hoe het regime van Kagame de kampioenschappen van 21 tot 28 september omvormt tot een doordachte strategie voor imagoverbetering. Dit gaat niet alleen over sport. Dit gaat over hoe autoritaire regimes wereldpodia gebruiken om hun misdaden wit te wassen en hoe internationale sportorganisaties medeplichtig worden door zelfgekozen blindheid.

Het morele UCI-moeras

Het Rwanda dat internationale bezoekers zien, is onvolledig. Wat ze niet zien, is een land dat door Freedom House als “onvrij” wordt beoordeeld, met een score van slechts 21 op 100 punten in de beoordeling van 2025. Ze zien niet dat het medialandschap zo beteugeld wordt, dat Reporters Without Borders ons op de 146e plaats van 180 landen zet wat betreft persvrijheid. Ze horen niets over de zeventien journalisten die sinds de machtsovername door het regime van Kagame gevangen zijn gezet, verdwenen of vermoord, of over degenen die aan zelfcensuur doen om te overleven, of over vele anderen die in ballingschap leven, zoals ikzelf.

De Internationale Wielerunie is niet per ongeluk in dit morele moeras gesukkeld. In 2021 kozen UCI-voorzitter David Lappartient en zijn managementcomité heel bewust voor Rwanda als allereerste Afrikaans gastland voor het belangrijkste wielerkampioenschap. Deze beslissing werd niet genomen uit onwetendheid, de autoritaire koers van Rwanda was toen ook al duidelijk voor de hele wereld en de overweldigende bewijzen daartoe waren eigenlijk onmogelijk te negeren. En toch gebeurde dat.

Overweldigende bewijslast

Freedom House had de score van Rwanda op het gebied van godsdienstvrijheid in 2019 verlaagd van 3 naar 2 vanwege de controle van de regering over religieuze instellingen, en zou deze in 2020 verder verlagen van 2 naar 1 vanwege de vervolging van vermeende tegenstanders door de regering. Reporters Without Borders gaf Rwanda consequent een slechte score voor persvrijheid en plaatste het land in 2021 op de 156e plaats van 180 landen, omwille van opgelegde beperkingen die al jaren teruggaan. De VN-groep van experten documenteerde al sinds ten minste 2012 de militaire steun van Rwanda aan gewapende groeperingen in Oost-Congo.

‘Lappartient en het managementcomité van de UCI zijn geen passieve toeschouwers in deze sportwashing-operatie, zij maken ze net mogelijk.’

Vanaf 2021 is de situatie dramatisch verslechterd. Freedom House heeft de algemene vrijheidsscore van Rwanda in 2025 met twee punten verlaagd, daarbij verwijzend naar Kagame's systematische diskwalificatie van oppositiekandidaten in de presidentsverkiezingen om zijn vierde termijn veilig te stellen met een Noord-Korea-achtige 99,2 procent van de stemmen. Ook heeft Freedom House gedocumenteerd hoe het regime van Kagame identiteitsdocumenten als wapen misbruikt om vermeende critici te verhinderen te reizen.

Ondertussen is de proxy-oorlog van Rwanda in de DR Congo catastrofaal geëscaleerd. VN-deskundigen meldden in 2024 dat 3000 tot 4000 Rwandese troepen samen met M23-rebellen op Congolees grondgebied vechten – mogelijk meer dan de rebellengroep zelf. De menselijke tol is enorm: meer dan 7 miljoen mensen zijn ontheemd in Congo en bijna 780.000 mensen werden tussen november 2024 en januari 2025 gedwongen te vluchten. Nog in januari 2025 hebben Rwandese troepen en M23-rebellen Goma, de grootste stad in de regio, veroverd, na maanden van willekeurige beschietingen van ontheemdenkampen vol wanhopige burgers.

Geen kleine onvolkomenheden

Toch negeerden Lappartient en het managementcomité van de UCI dit alles, verleid door Kagame's investeringen in de wielersport en het zorgvuldig gecultiveerde imago van Rwanda. Zij zijn geen passieve toeschouwers in deze sportwashing-operatie, zij maken ze net mogelijk.

Wanneer de Wielerunie met kritiek wordt geconfronteerd, verschuilt zij zich voortdurend achter het argument van “politieke neutraliteit”. Onder dit mom kan zij kampioenschappen organiseren in autoritaire staten, terwijl zij moreel afstand houdt van de gevolgen daarvan. Maar politieke neutraliteit, zoals toegepast door de UCI, komt in feite neer op politieke blindheid – een zelfgekozen blindheid die in werkelijkheid leidt tot politieke partijdigheid voor dictaturen, precies het tegenovergestelde van het beoogde effect.

Echte neutraliteit zou betekenen dat er consistente ethische normen worden toegepast, ongeacht de propagandamachine van een regime. In plaats daarvan geeft de Wielerunie in haar versie van neutraliteit de voorkeur aan autoritaire gastlanden die “veiligheid” en “efficiëntie” kunnen garanderen boven democratische samenlevingen waar ongemakkelijke protesten of kritische berichtgeving in de media mogelijk zijn. Dit is geen neutraliteit meer, maar een structurele voorkeur voor autoritarisme, verhuld als administratief pragmatisme.

De tegenstrijdigheden tussen de officieel afgekondigde waarden van de UCI en de praktische gevolgen van hoe die worden toegepast, zijn overduidelijk. De organisatie pleit voor “diversiteit en inclusie”, terwijl ze kampioenschappen organiseert in een land dat politieke diversiteit systematisch heeft uitgebannen. Ze promoot “integriteit en transparantie”, terwijl ze samenwerkt met een regime dat in de schaduw opereert, journalisten het zwijgen oplegt en critici laat verdwijnen. Ze belijdt “respect en fair play”, terwijl ze een regime legitimeert dat betrokken is bij oorlogsmisdaden net over de grens. Dit zijn geen kleine onvolkomenheden, maar een fundamenteel verraad van de kernwaarden van sport.

Niets nieuws onder de sportzon

Sportswashing heeft een lange, lelijke geschiedenis. Adolf Hitler poetste het imago van nazi-Duitsland op tijdens de Olympische Spelen van 1936 in Berlijn terwijl hij de holocaust organiseerde. De Argentijnse militaire junta onder Jorge Rafael Videla gebruikte het WK voetbal van 1978 om de aandacht af te leiden van de verdwijning van 30.000 mensen tijdens de Vuile Oorlog. Meer recentelijk heeft Qatar miljarden uitgegeven aan het WK voetbal van 2022, ondanks internationale verontwaardiging over de dood van migrantenarbeiders, terwijl Saoedi-Arabië geld heeft gestoken in de Formule 1 en het Engelse voetbal, terwijl het regime journalisten monddood maakt en vrouwenrechtenactivisten gevangenzet.

Kagame heeft dit draaiboek zorgvuldig bestudeerd. Sinds 2009 heeft hij wielrennen van een nichesport omgevormd tot het belangrijkste soft power-wapen van zijn regime, waardoor de Tour du Rwanda is uitgegroeid tot het belangrijkste wielerevenement van Afrika. Nu de Wereldkampioenschappen wielrennen voor het eerst naar Afrika komen, gokt hij erop dat de wereld te zeer verblind zal zijn door het spektakel om op te merken wat er buiten het bereik van de camera's gebeurt.

‘Ik vind het moeilijk te begrijpen hoe de internationale wielergemeenschap in Kigali feest kan vieren terwijl ze de kreten van over de grens negeert.’

De internationale gemeenschap prijst Kagame als een Afrikaans succesverhaal, terwijl oppositieleiders zoals Victoire Ingabire wegkwijnen in de gevangenis en Diane Rwigara, hoewel zij in 2018 na een jaar gevangenschap werd vrijgesproken van de beschuldigingen van het aanzetten tot opstand en valsheid in geschrifte, werd uitgesloten van deelname aan de presidentsverkiezingen van 2024. Ze wordt nog haast dagelijks geconfronteerd met pesterijen en intimidatie omdat zij het heeft aangedurfd Kagame's bewind uit te dagen. Zelfs ballingschap biedt geen veiligheid: de tentakels van het regime reiken van Zuid-Afrika tot België en jagen dissidenten op die dachten dat afstand hen zou beschermen. Velen worden in het buitenland vermoord.

Het meest verbijsterend is wellicht wat er net over de grens van Rwanda gebeurt. Terwijl Kagame zich voorbereidt om wielrenners uit de hele wereld te verwelkomen, blijven zijn troepen de M23-rebellen in de Democratische Republiek Congo steunen. De expertengroep van de Verenigde Naties heeft deze steun herhaaldelijk gedocumenteerd. Het bewijs omvat wapens, munitie en directe militaire hulp, in een zone waar een wapenembargo van de VN geldt (verlengd bij resolutie 2667 (2022) van de VN-Veiligheidsraad), aan een groep die betrokken is bij massamoorden, seksueel geweld en de systematische plundering van de minerale rijkdommen van Congo.

Ik vind het moeilijk te begrijpen hoe de internationale wielergemeenschap in Kigali feest kan vieren terwijl ze de kreten van over de grens negeert. De afstand tussen het parcours van het kampioenschap en de ontheemdenkampen in Noord-Kivu is minder dan 200 kilometer. De morele afstand lijkt oneindig.

Wiens prioriteiten?

De financiële toezegging voor dit wielerkampioenschap is bijzonder wrang als je kijkt naar de werkelijke behoeften van Rwanda. Bijna de helft van de Rwandezen, 47,6 % volgens het meest recente onderzoek van de Wereldbank, leeft onder de armoedegrens. Een op de drie kinderen onder de vijf jaar lijdt aan ondervoeding. Openbare ziekenhuizen hebben een tekort aan basisapparatuur en scholen op het platteland functioneren zonder voldoende middelen.

Toch vloeien er miljoenen dollars naar internationale imagocampagnes. Jaarlijks zowat 28 miljoen euro voor “Visit Rwanda”-sponsoring op de shirts van Arsenal en Paris Saint-Germain, omvangrijke contracten met PR-bureaus in Londen en Washington, en nu de enorme investering in wielerinfrastructuur en promotiecampagnes voor deze kampioenschappen. Dit is geen ontwikkeling, maar ijdelheid om internationale legitimiteit te kopen terwijl onze bevolking worstelt met basisbehoeften.

Wat de sportwashing van het regime van Kagame bijzonder effectief maakt, is de medeplichtigheid van de internationale gemeenschap. Dezelfde Europese leiders die terecht kritiek uiten op Saoedi-Arabië en Qatar, vinden op de een of andere manier eindeloze excuses voor Kagame. De hulp blijft stromen, de partnerschappen op het gebied van terrorismebestrijding worden verdiept en migratieovereenkomsten worden ondertekend, terwijl fundamentele vrijheden verdwijnen, een dubbele moraal die niet alleen hypocriet is, maar ook medeplichtig.

(Lees verder onder de leestip)

‘Rwanda begrijpt alleen de taal van de dichtgedraaide geldkraan’

Hoelang blijft het geweld nog ongestraft?

30 jan. 25

Waarden vereisen strikte criteria

De wielerwereld is trots op waarden als doorzettingsvermogen, discipline en fair play. Deze waarden staan in schril contrast met het regime dat hen zal ontvangen. Als de sport echt gelooft in haar eigen retoriek, moet zij deze tegenstrijdigheid met concrete maatregelen aanpakken.

De UCI moet dringend universele ethische criteria opnemen in haar gedragscode voor de selectie van gastlanden voor wereldkampioenschappen en van nationale teams. Deze criteria moeten minimumnormen omvatten voor persvrijheid en onafhankelijke media, bescherming van politieke oppositie en het maatschappelijk middenveld, transparantie in overheidsactiviteiten en mensenrechtenpraktijken, naleving van het internationaal recht, met name met betrekking tot grensoverschrijdende conflicten, en aantoonbare inzet voor democratisch bestuur en de rechtsstaat.

Zonder dergelijke criteria zal de Internationale Wielerunie blijven struikelen over ethische ongerijmdheden die atleten dwingen te kiezen tussen hun sportieve dromen en hun morele overtuigingen. Nog belangrijker, de wielerunie zal autoritaire regimes krachtige platforms blijven bieden om een schijn van legitimiteit op te wekken. Dat zou nooit mogen gebeuren. Ook voor haar eigen toekomst: voortdurende boycotdreigingen, morele compromissen en de geleidelijke corruptie van de meest fundamentele waarden van de sport, zullen de unie ondermijnen. De UCI kan ervoor kiezen om deel uit te maken van de oplossing, of deel te blijven uitmaken van het probleem.

‘Rwanda verdient beter dan een regering die meer waarde hecht aan haar internationale imago dan aan de vrijheid van haar burgers.’

Ik roep niet op tot een boycot, want dat zou alleen maar atleten straffen die hun hele leven voor dit moment hebben getraind. In plaats daarvan roep ik op tot rechtlijnigheid. Atleten, journalisten en fans hebben in Kigali een platform dat maar weinig anderen hebben. Zij kunnen de vragen stellen die gesteld moeten worden: waarom wordt het regime van Kagame, dat betrokken is bij oorlogsmisdaden, op het wereldtoneel gevierd? Welke boodschap geven internationale sportorganisaties als ze regimes omarmen die afwijkende meningen de kop indrukken? Hoe voorkomen we dat sport een instrument van autoritaire propaganda wordt?

Elke keer dat de internationale gemeenschap blind spektakel verkiest boven kritische analyse, bevestigt zij Kagame's berekening dat misdaden verborgen kunnen worden als het spektakel maar aantrekkelijk genoeg is. Elke onkritische viering van “vooruitgang” in Kigali is een verraad aan de journalisten die niet vrij kunnen berichten, de oppositieleden die wegkwijnen in de gevangenis en de Congolese families die alles hebben verloren door een conflict dat het regime van Kagame aanstuurt, terwijl het beweert daar niets mee te maken te hebben.

Ook wielrenners hebben een keuze

De wielrenners die deze week door Kigali racen, zullen de spanning van de wedstrijd, de schoonheid van ons landschap en de warmte van onze bevolking ervaren. Maar ze zullen ook, of ze zich dat nu realiseren of niet, deel uitmaken van een zorgvuldig georkestreerde voorstelling die bedoeld is om enkele van de ernstigste schendingen van de mensenrechten op het Afrikaanse continent te verdoezelen.

Ik hoop dat ze ervoor kiezen om verder te kijken dan het spektakel. Rwanda verdient beter dan een regering die meer waarde hecht aan haar internationale imago dan aan de vrijheid van haar burgers. De wereld verdient beter dan sport die wordt gekaapt om de misdaden van dictators wit te wassen.

De raderen van gerechtigheid draaien misschien langzaam, maar ze draaien wel. De vraag is of de wielerwereld zal helpen om ze sneller te doen draaien, of liever fluitend langsheen de waarheid zal blijven fietsen.