“‘Vijf uitdagingen voor Zuid-Afrika na Mandela’

Dit artikel maakt deel uit van het Nelson Mandela (1918 — 20 13). Lees en bekijk ook:

• In Mandela se voetspore

• Free Nelson Mandela

• Vijf redenen om stil te staan bij de dood van Mandela

• Iedereen houdt van Mandela, maar waarom?

• Mandela is overleden. Maar dat had je waarschjijnlijk ergens anders al gelezen.

• Wereldblog stefaan Anrys over Mandela

Vaak wordt gezegd dat in Zuid-Afrika de Apartheid “geprivatiseerd” is. Dat blanken zich na 1994 terugtrokken in hun economische machtspositie en de politiek -het maatschappelijk forum bij uitstek om een samenleving vorm te geven- grotendeels overlieten aan de Nieuwe Orde: het ANC dat sinds vier legislaturen de facto alleen regeert, op lokale besturen na. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het ANC diezelfde blanken aanvankelijk liet verstaan dat ze hun medewerking in de politiek niet behoefde. Wie ook maar enig kritisch geluid durfde opperen, werd vaak uitgemaakt voor “reactionair”, “anti-democratisch”, “onafrikaans”, “racist” engazomaardoor.

Waar Mandela model stond voor een engagement waarin alle rassen en standen moesten meewerken, ging onder de tweede president, Thabo Mbeki, het “Afrikanisme” primeren. De tijd van verzoening was voorbij. De uitstaande schulden moesten terugbetaald. Positieve discriminatie moest de economie minder wit maken. De previously disadvantaged hadden recht op een eerlijke herverdelingspolitiek van de onevenwichtig verdeelde rijkdom.

Uitdaging 1: LAT of Living apart together

In ruil voor het wegschenken van aandelen in hun bedrijven, een pariarol bij het solliciteren naar overheidsjobs en een niet-aflatende schandvlek, werd de blanke bevolking ongemoeid gelaten. Er kwam een nieuwe onderlaag, nu laag geschoolde blanken onder meer landbouwsubsidies en overheidspostjes verloren. De rijkere trokken zich terug in gated communities, gepatrouilleerd door private security companies, verlieten zich op dure privéscholen en society clubs. Ze werden vervoegd door zwarte middenklassers. Nieuwe scheidslijnen ontstonden. Grenzen en glazen stolpen.

Hoe ijdel de hoop op een regenboognatie en de verzoening tussen beul en slachtoffer mocht lijken, het is en blijft wellicht de enige manier om van Zuid-Afrika een duurzaam project te maken. Iedereen moet daarbij recht op spreken hebben, ongeacht kleur, ras, gender, seksuele voorkeur. Net als de Grondwet voorschrijft.

Ook in de alledaagse situaties. En daartoe moet je ook ontmoetingsplaatsen creëren. De ruimtelijke discriminatie wegwerken. Met visie je steden (her)plannen. Dat wil zeggen: onpopulaire beslissingen op korte termijn niet schuwen.

Om de ongelijkheid die resulteert uit Apartheid en de fouten die gemaakt zijn, recht te trekken, zijn allerhande mechanismen geïnstalleerd. Maar is het echt zo interessant om in townships X aantal nieuwe huizen te bouwen of gezinnen van elektriciteit te voorzien, vroeg bijvoorbeeld prof. Njabulo S. Ndebele zich af, terwijl sommige townships — ontstaan als reservaten en reservoirs voor goedkope arbeidskrachten — misschien geen potentieel voor duurzame groei in zich dragen. Teveel vervangt de nood aan het halen van deadlines — x-aantal woningen, nutsvoorzieningen, … — de noodzaak aan een langetermijnvisie.

Uitdaging 2: Kwestie van grond en bloed

Het land herverdelen is ook deel van het probleem. De landkwestie is niet opgelost. Er is misschien 5 procent van het land overgedragen in zwarte handen, terwijl de belofte was om 30 procent van het land tegen 2014 “zwart” te maken. Dat heeft zo zijn redenen.

Volgens sommigen heeft de Truth & Reconciliation Commission bijvoorbeeld een kans gemist om de zakenwereld ter verantwoording te roepen. Nochtans had de mijnbouw maar ook de landbouw geteerd op de uitwassen van Apartheid (werkkrachten op afroep, onteigende gronden, subsidies). Had de TRC dit onder de aandacht gebracht, aldus professor Lungisile Ntsebeza van UCT en expert in landkwesties, was er misschien meer druk mogelijk geweest om een striktere landhervorming door te voeren.

Nu heeft de Grondwet alle eigendomstitels die dateren van voor de val van Apartheid gewoon bevestigd, ook al zegt een andere clausule aan grondherverdeling te doen. Veel blanken hebben de prijzen van hun gronden dermate opgedreven, dat de overheid veel moet dokken om ze over te dragen. Anderen beweren dat talloze landclaims van zwarten blijven “openstaan”, omdat de overheid slecht werkt of corrupt is.

Kwesties van Grond en Bloed zijn niet enkel voor Afrikaners belangrijk. Grondeigendom, ook in stedelijke gebieden, is een belangrijke voorwaarde om tot echte verzoening te komen. Nieuwe partijen zoals Economic Freedom Fighters van “enfant terrible” Julius Malema, spelen alvast hierop in. Wie is echter gebaat bij een Zimbabwaans scenario?

Uitdaging 3: South-African Selfies

De regenboognatie. De veelkleurige regenboogvlag hield blauw, wit en rood van de koloniale vlaggen over en voegde drie ANC-kleuren toe: geel, zwart en groen. Tata Madiba. Evenveel symbolen die de disparate bevolking moesten verenigen in een gedroomde, imaginaire identiteit en nationale trots. Unity in Diversity. Een nieuw samengesteld gezin was een feit.

Nu supertotem Tata Madiba ten grave wordt gedragen, is het land aan een bezinning toe. Misschien komt er een helende identiteitscrisis van. Een uitermate boeiende uitdaging, misschien meer voor de oude generatie dan voor de born frees, die opgroeiden na Apartheid.

Voor de politieke partijen, aan de macht of in de oppositie, wordt Mandela’s dood sowieso een uitdaging van formaat. De spindoctors en partijstrategen bereiden wellicht al lang de post-Mandela-magic voor. Tijdens de stembusgang van 2014 zal het ANC wellicht nog een laatste keer de “doe-het-voor-Madiba-truc” uithalen, terwijl de tegenstanders net ANC’s verwezenlijkingen zullen afzetten tegen Mandela’s heldendom.

Of zullen zij zichzelf ook pitchen met Nelson Mandela, zoals de Democratische Alliantie dit jaar probeerde? Op een omstreden pamflet van deze oppositie-partij drukte Mandela de blanke, liberale anti-apartheidsactiviste Helen Suzman tegen zich aan. Er kwam luid protest van ANC-politici die het monopolie schenen te hebben op “hun” held.

Uitdaging 4: Machtig of gescheiden?

Mandela heeft een van de meest progressieve grondwetten mogelijk gemaakt, de weg geëffend naar een sterke en onafhankelijke rechterlijke macht en altijd groot respect getoond voor de scheiding der machten.

Maar het ANC trekt en sleurt aan Mandela’s erfenis, zoals ook Desmund Tutu betreurt, die onlangs in de Prospect zei niet meer voor het ANC te zullen stemmen. Dat het ANC in feite almaar meer gelijkt op “gewone” machtspartijen, mag volgens Tutu geen argument zijn. Het ANC heeft de lat voor zichzelf veel hoger gelegd en moet die ambitie waarmaken.

Dus ook de aanvallen die Mbeki en daarna Zuma op journalisten en onafhankelijke rechters lanceren, moeten afnemen. Net als diens pogingen om getrouwen te benoemen aan de top van politie en justitie, meestal in de hoop (politieke vrienden) de dans te (laten) ontspringen.

Uitdaging 5: It’s the economy, stupid

Mandela was bevreesd voor een burgeroorlog, voor een staatsgreep van extreem-rechts en heeft zijn hele gewicht in de schaal geworpen om daar een stokje voor te steken. En mét succes. Hij was ook beducht voor een gebrek aan vertrouwen in het “kunnen” van zijn troepen. Zuid-Afrika moest waarmaken waar zoveel andere ex-bevrijdingsbewegingen jammerlijk in faalden: een goed functionerende en economisch leefbare staat opbouwen.

Het ANC onder Mandela en Mbeki verbond zijn lot aan dat van de captains of industry, uit schrik voor een kapitaalsvlucht en timmerde aan een zwarte middenklasse, als motor voor de economie. Voor de armen werd veel gerealiseerd. Miljoenen mensen kregen aansluiting kregen op stroom, water en een dak boven het hoofd.  Maar tegelijk werden financiële en monetaire orthodoxie benadrukt, ten nadele van de jobcreatie in de steeds verder afkalvende manufacturing.

Massa’s ongeschoolde jobs gingen verloren, terwijl de economische bovenklasse zich terugplooide in een vangnet van private voorzieningen. In de doorsnee township blijft het klachten regenenen over ondermaatse scholen en gezondheidszorg, onveiligheid, corrupte politie en … werkloosheid.

Had het anders gekund? Ex-minister Ronny Kasrils schreef in een opiniestuk dit jaar dat het ANC zijn ziel had verpand aan het neoliberalisme, in een Faustiaans “duivelspact”. Wat er van zij, de grote uitdaging is een “nieuwe weg” te zoeken, net zoals  elders ter wereld. Zoals Moeletsi Mbeki, Thabo Mbeki’s broer en diens felste kritikaster, ooit schreef: verzoening moet samengaan met economische gelijkheid.

Hoe groot het politieke wonder van Zuid-Afrika ook was. Politieke vrijheid kan je niet eten.