“‘‘Willen we gastvrijheid dan écht gaan afkopen? ’’

Het voorlopige akkoord over veilige landen van herkomst en terugkeer is op dit moment een uitgangspositie (een “algemene benadering”) van de Raad. Verdere onderhandelingen met het Europees Parlement kunnen de precieze invulling van terugkeerprocedures en veilige landen nog beïnvloeden.

Het is dus nog geen definitief akkoord, maar de richting van de voorstellen is duidelijk: kortere procedures, hogere bewijslast voor asielzoekers, strengere detentie- en sanctiemogelijkheden, en terugkeer naar landen waarmee mensen geen persoonlijke band hebben. Dit vergroot het risico op fouten, schending van fundamentele rechten en langdurige detentie. 

De nieuwe regels geven lidstaten uitgebreide instrumenten: persoonlijke bezittingen, verblijfsplaats en elektronische apparaten kunnen zonder toestemming worden gecontroleerd, sancties kunnen opgelegd worden bij vermeende “niet-coöperatie”, en detentie kan in bepaalde omstandigheden tot 30 maanden duren. De Europese Return Order maakt het bovendien mogelijk dat terugkeerbesluiten onderling worden erkend, waardoor mensen die zich van het ene naar het andere EU-land verplaatsen sneller kunnen worden teruggestuurd.

Hoewel de verordening formele waarborgen bevat — zoals het respecteren van het EU-Handvest en non-refoulement — biedt het overeengekomen kader ruimte voor lidstaten om strengere maatregelen door te voeren, waardoor de druk op individuele asielzoekers aanzienlijk kan zijn. 

Het principe van veilige derde landen is eveneens ingrijpend veranderd. Asielzoekers kunnen voortaan worden teruggestuurd naar landen waarmee ze geen directe band hebben, zolang ze erdoorheen gereisd zijn of er een akkoord mee bestaat. Hiermee verschuift de verantwoordelijkheid voor bescherming buiten de EU en wordt de toegang tot asiel op Europees grondgebied verzwakt.

De Europese lijst van ‘veilige’ landen van herkomst – waaronder onder meer Marokko, Tunesië en Egypte – versnelt procedures en legt de bewijslast sterk bij de asielzoeker. Hoewel de EU deze landen als ‘veilig’ classificeert, blijkt in de praktijk dat politieke dissidenten, minderheden en kwetsbare groepen daar vaak geen effectieve bescherming krijgen. Deze landen hebben geen robuust beschermingssysteem en de naleving van mensenrechten is er erg onzeker.

De vraag is inderdaad wat er nog overblijft van een toegankelijk en betekenisvol recht op asiel binnen de Unie zelf. 

Het solidariteitsmechanisme, daarentegen, is wél definitief overeengekomen binnen het Europees migratiepact. België kan 12,9 miljoen euro betalen in plaats van opvang te voorzien voor asielzoekers die toekomen aan de Europese buitengrenzen. Een keuze waarop minister Van Bossuyt alvast lijkt aan te sturen. Dit reduceert solidariteit tot een financiële transactie en ontneemt ons land de kans om actief bij te dragen aan gedeelde verantwoordelijkheid binnen Europa.  

Wij hopen dat België, ondanks de huidige richting, opnieuw kiest voor een beleid dat mensen centraal zet, eerlijke procedures waarborgt en respect voor fundamentele rechten voorop zet.

De bedoeling van het nieuwe solidariteitsmechanisme was nochtans helder: lidstaten die zwaar onder druk staan, ondersteunen door mensen op te nemen. Door dit te vervangen door een financieel alternatief wordt solidariteit gereduceerd tot een budgettaire oefening. We zien nu al dat het merendeel van de landen de weg van de minste weerstand kiezen, waardoor de structurele ongelijkheid binnen het Europese systeem opnieuw wordt bestendigd. Het solidariteitsmechanisme verandert dan van een middel om verantwoordelijkheid te delen, in een systeem dat verantwoordelijkheid juist ontloopt.

Ook nationaal is deze keuze niet neutraal. België kampt al jaren met een structurele opvangcrisis die duizenden mensen in kwetsbare situaties duwt. Ondanks herhaalde rechterlijke veroordelingen is de opvangcapaciteit ontoereikend. En toch kiest de overheid ervoor om opvangplaatsen te sluiten.

In die context kiezen om niet op te vangen maar te betalen, betekent niet alleen dat we onze Europese verantwoordelijkheid uitbesteden, maar ook dat we intern geen werk maken van duurzame oplossingen. Het zet de deur open voor een beleid waarin opvang niet wordt gezien als een fundamentele pijler van bescherming, maar als een vermijdbare last, en blijven kwetsbare mensen in onzekerheid en armoede achter. 

Toch blijft er ruimte voor een andere keuze. België heeft een lange traditie van gastvrijheid en bescherming. Ons land beschikt over opvangcapaciteit, expertise en een samenleving die bereid is verantwoordelijkheid te nemen. Dit biedt een kans om de huidige voorstellen kritisch te bekijken en een voortrekkersrol te vervullen in Europa.  

Wij hopen dan ook dat België, ondanks de huidige richting, opnieuw kiest voor een beleid dat mensen centraal zet, eerlijke procedures waarborgt en respect voor fundamentele rechten voorop zet. Een beleid dat gastvrijheid niet ziet als last, maar als kracht. Een beleid dat toont dat solidariteit geen financiële bijdrage is, maar een engagement tegenover mensen die bescherming zoeken en landen die meer onder druk staan dan België. Europa heeft nood aan landen die dat durven zeggen en durven doen. België kan er één van zijn.