“Het schip ligt niet op koers, maar we varen verder”

In 1957 voorspelde Gunnar Myrdal (laureaat van de Nobelprijs economie in 1974), in zijn boek ‘Rich Lands and Poor’ dat een wereldwijde vrije markt kwalijke gevolgen zou hebben voor de armste landen. Myrdal schreef zijn voorspelling toe aan wat hij het ‘backwash effect’ noemde—hier vrij vertaald als eb-effect. Economische groeipolen trekken menselijk en financieel kapitaal aan uit een wijde omgeving, als een economische vloed, wat elders voor een economisch eb zorgt: achterblijvende gebieden zien hun beste mensen en middelen meer winstgevende oorden opzoeken.
Binnen landsgrenzen kunnen regeringen het eb-effect bestrijden met progressieve belastingen en sociale herverdeling—permanente herverdeling, geen tijdelijke steun—en Myrdal beweerde dat welvarende landen geen andere keuze zouden hebben, als ze een groeiende kloof tussen rijk en arm en de disfunctionele samenleving die daaruit voortkomt wilden vermijden.
Op die manier worden gezondheid en onderwijs gegarandeerd voor achterblijvende gebieden of bevolkingsgroepen—via voorzieningen die hetzij ‘universeel’ toegankelijk zijn (voor iedereen hetzelfde, rijk of arm) hetzij gericht op bepaalde groepen of gebieden—zodat elk lid van de maatschappij een eerlijke kans krijgt.
Volgens een studie van de OESO (Adema & Ladaique, ‘How expensive is the welfare state?’, 2009), is de gemiddelde uitgave voor sociale bescherming van alle OESO-landen toegenomen van 16% van het BBP in 1980 tot 21% in 2005: een duidelijk stijgende trend. Zelfs in de USA, waar sociale herverdeling geen al te populair begrip is, is de totale sociale uitgave in die periode toegenomen; uit noodzaak, zullen we dan maar veronderstellen, om de toenemende ongelijkheid binnen de perken te houden.
Voor de toenemende kloof tussen de rijkste en de armste landen bestaat geen sociale herverdeling. Het haast mythologische streefdoel van 0.7% van het BBP staat in schril contrast tot de 21% die we intern herverdelen (26% in België, volgens dezelfde studie), wordt bijna een halve eeuw na de belofte niet gehaald, en is niet eens bedoeld als permanente sociale herverdeling, enkel als tijdelijke hulp.
En zelfs die aalmoes is volgens sommigen al te veel, en zou bijdragen tot ‘deresponsabilisering’: de armste landen krijgen te gemakkelijk hulp en proberen niet meer op eigen krachten vooruit te komen. De bijhorende ‘helpt uzelf’ slagzin, onlangs nog gebruikt door Mia Doornaert in haar column in De Standaard, kon een eeuw geleden ook tegen de uitbouw van sociale zekerheid in België gebruikt worden (en dat is wellicht ook gebeurd, op menige kansel).
Een van de pleitbezorgers voor meer ‘responsabilisering’ van Afrika is Dambiso Moyo (‘Dead Aid’, 2009). Moyo is een schoolvoorbeeld van het eb-effect: haar moeder was voorzitter van een bank in Zambia, Moyo zelf ging voor Goldman Sachs werken, en liet haar bestseller door Penguin Books publiceren. Aangenomen dat beide activiteiten winstgevend tot zeer winstgevend waren zijn er progressieve belastingen op geheven, die echter niet naar Zambia gingen.
Begrijp me niet verkeerd: natuurlijk heeft Moyo het recht om te gaan werken waar ze wil (en mag), ik voel mezelf ook niet verplicht om in België te werken of mijn spaarcenten in Belgische bedrijven te investeren. Maar we moeten wel beseffen dat als een groot deel van het Afrikaans talent en het Afrikaans kapitaal systematisch het continent verlaat, dat veel sterkere gevolgen heeft dan de schamele ontwikkelingshulp.
Nogal wat landen die gedurende de voorbije halve eeuw ontsnapt zijn aan het eb-effect zijn daarin geslaagd dankzij doorgedreven protectionisme (net zoals Myrdal hen adviseerde), al dan niet gepaard met beperkingen van menings- en bewegingsvrijheid (niet op Myrdal’s advies). Is het dat wat de pleitbezorgers van meer responsabilisering Afrika wensen?
Het alternatief is sociale herverdeling, op mondiale schaal. België heeft een mondiale belasting op munttransacties voorgesteld op de wereldtop. Dat zou inderdaad een begin van mondiale sociale herverdeling kunnen zijn—tenzij de baten enkel dienen om banken te redden van de gevolgen van hun speculaties, zoals het IMF voorstelt.
Maar telkens wanneer ik één van onze ministers hoor waarschuwen dat deze belasting enkel kan als alle landen meerwerken vraag ik me af: willen ze het eigenlijk wel. Een mondiale belasting zou nuttig zijn, maar is geen noodzakelijke voorwaarde om te beginnen aan mondiale sociale herverdeling. Onze bijdragen aan multilaterale organisaties voor gezondheid en onderwijs bindend maken—en erbij verklaren dat ze ook bedoeld zijn om bindend te blijven—zou ook een stap in de goede richting zijn, en één die België wel alleen kan nemen.
Gorik Ooms, voormalig directeur van Artsen Zonder Grenzen België, is onderzoeker aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde en de Universiteit van Yale.