Escalatie in de regio Kasjmir: wat is er aan de hand?

In de vroege ochtenduren van 7 mei lanceerde de Indiase overheid ‘Operatie Sindoor’, een gewapende aanval op Pakistaanse doelwitten in Punjab en het Pakistaanse deel van de Kasjmir. Hierbij overleden 26 Pakistaanse burgers en raakten 46 anderen gewond, aldus Ahmed Sharif Chaudhry, de directeur-generaal van de mediavleugel van het Pakistaanse leger.

India meent dat het geen civiele maar terroristische doelwitten raakte. Diezelfde dag nog verklaarde de hoogste ambtenaar van het ministerie van Buitenlandse Zaken Vikram Misri dat deze actie noodzakelijk was omdat ‘Pakistan geen aantoonbare stappen heeft ondernomen tegen de terroristische infrastructuur op zijn grondgebied’.

Daarmee verwijst Misri naar de aanslag die de gewapende groep TRF (The Resistance Front) pleegde op 25 april in de toeristische trekpleister Pahalgam, in de Indiase regio Jammu en Kasjmir. Daarbij kwamen 26 burgers om het leven.

De Indiase overheid legt de verantwoordelijkheid bij Islamabad. De beschuldigingen en aanvallen passen binnen een breder conflict over wie de rechtmatige eigenaar is van Kasjmir. Beide landen maken sinds de opdeling van Brits-Indië in 1947 aanspraak op de regio, gelegen ten noordoosten van Pakistan en ten noordwesten van India.

MO* sprak met oud-hoofdredacteur en India-kenner Gie Goris over de plaats die deze escalatie inneemt in het langlopende conflict tussen de twee buurlanden.

De Indiase aanvallen op Pakistaans grondgebied zijn volgens Delhi een reactie op de aanslag van april in Pahalgam. Wat was de aanleiding voor die aanslag?

Gie Goris: ‘Om de huidige gebeurtenissen te begrijpen, is een korte uitleg van de langere geschiedenis nodig. India en Pakistan eisen al sinds hun ontstaan in 1947 allebei de regio Kasjmir op. Dat mondde meteen uit in een eerste oorlog. Daarna volgden er nog twee, in 1965 en in 1971, wat resulteerde in een onafhankelijk Bangladesh.’

‘In 1989 brak een gewapende opstand uit in Indiaas Kasjmir. De opstandelingen vochten voor hun onafhankelijkheid en werden logistiek gesteund door Pakistan. Deze opstand leeft nog steeds en neemt met golven een actievere vorm aan.’

‘Om die gewapende opstand onder controle te krijgen, voert Delhi al decennialang een repressief beleid in de betwiste grensregio. De regering stationeerde als direct gevolg op de opstand in 1989 tussen de 500.000 en 700.000 soldaten in Indiaas Kasjmir. In 2019 schrapte de overheid de regio van de relatieve autonomie waarover die sinds 1947 beschikte. De aanslag in Pahalgam is een onderdeel van het levende verzet tegen deze repressie.’ 

Kan het tot een open oorlog komen?

Gie Goris: ‘Dat risico is zeker aanwezig, omdat de escalatie op dit moment zo snel gaat. India schortte na de aanslag het Indus-Waterverdrag op en communiceerde dat ze de daders van de aanslag in Pahalgam zouden straffen.’

‘Pakistan antwoordde dat het niet zou aarzelen om terug te slaan, als India ook maar een druppel water zou tegenhouden. Na de Indiase aanvallen maakte de Pakistaanse overheid ook inderdaad bekend dat India een reactie kan verwachten op zij luchtaanvallen. Die zouden volgens haar civiele doelwitten hebben geraakt.’

‘Bovendien volgde in de nacht van 7 op 8 mei meteen opnieuw een Indiase aanval op Pakistaanse doelwitten. Ditmaal werden (Israëlische) drones ingezet tegen radars en andere verkenningsinfrastructuur van het Pakistaanse leger.’

‘Of het daadwerkelijk een oorlog leidt, hangt van een paar factoren af. De reactie van Pakistan bepaalt bijvoorbeeld of de situatie verder zal escaleren. Dan is er altijd het risico op ongelukken. Als er in de plaats van militaire doelwitten per ongeluk woonwijken worden geraakt, dan reageert de andere meteen.’

‘Daarbij hoop ik dat Rusland of de Verenigde Staten snel een geloofwaardig bemiddelingsinitiatief ondernemen. Maar de kans op succes is klein, omdat de permanente staat van spanning in de afgelopen jaren alle bestaande diplomatieke kanalen heeft afgebouwd. De buurlanden zouden helemaal opnieuw moeten beginnen, maar dat lijkt me moeilijk in de huidige context.’

Waarom zijn alle bestaande diplomatieke kanalen afgebouwd?

Gie Goris: ‘Beide landen verwerpen elkaars oplossingsmechanismen. Pakistan is voorstander van een referendum in de regio, zodat de bevolking in de deelstaat zelf een keuze kan maken. Ze gaat ervan uit dat de bevolking voor Pakistan zou kiezen, aangezien de meerderheid van de bevolking in Kasjmir moslim is.’

‘Dit referendum werd in 1948 voorgesteld door de Veiligheidsraad van de VN als deel van het staakt-het-vuren dat toen was besloten. De bevolking moest kiezen tussen India of Pakistan en onafhankelijkheid was geen optie. Maar de Indiase voorwaarde voor dit referendum was dat de Pakistaanse troepen zich zouden terugtrekken. Geen van de twee landen deed dit, dus het referendum is er nooit van gekomen.’

‘India wijst op zijn beurt elke vorm van internationale betrokkenheid in het bemiddelingsproces af. In 1972, na de derde oorlog, werd het Akkoord van Shimla tussen de twee partijen gesloten. Dat bepaalde dat het langlopende conflict tussen de buurlanden van bilaterale aard is en dat er geen derde partij betrokken mag worden.’

‘Toen India vorige week het Waterverdrag opschortte, reageerde Pakistan met de aankondiging over de opschorting van het Shimla-akkoord. Voorlopig zijn bestaande diplomatieke kanalen dus onbruikbaar.’

Welke gevolgen heeft de opschorting van het Indus-Waterverdrag?

Gie Goris: ‘Het verdrag is een overeenkomst over de verdeling en het gebruik van het water van de Indus en zijn zijrivieren. Die voeden 80% van de geïrrigeerde landbouw en de waterkracht van Pakistan. Het verdrag legt onder andere aan India een verbod op om reservoirs op te vullen en daarmee de waterstroom naar Pakistan tegen te houden.’

‘Normaal gezien is het debiet van de rivieren juist heel hoog, omdat de hooggelegen sneeuw smelt. Nu blijkt dat op dit moment het debiet van de Chenab, een van de drie westelijke rivieren lager ligt dan normaal is in deze periode van het jaar. Dat is verwonderlijk.’

‘Daarbij komt dat India al eerder bekendmaakte dat het het water van de westelijke rivieren graag zou afleiden naar de velden in Centraal-India. Dit zou hun landbouw beletten afhankelijk te blijven van minder betrouwbare moessonregens. Maar ik heb nog geen harde bevestiging gekregen dat de reservoirs op dit moment daadwerkelijk opgevuld worden.’

‘De afsluiting van de sluizen is eigenlijk een te simplistische benadering van hoe India het water als wapen kan gebruiken. De rol van water als wapen ligt niet zozeer bij het afsluiten, maar bij het openzetten van die sluizen. Wanneer reservoirs helemaal worden opgevuld en de sluizen nadien worden opengezet, ontstaan overstromingen. Dat kan onmiddellijk een bijkomend wapen worden in een mogelijke oorlog.’

Is Pakistan in staat om oorlog te voeren met zijn veel sterkere buurland?

Gie Goris: ‘Pakistan is nooit helemaal verpletterd geweest door India en heeft zijn deel van Kasjmir altijd kunnen behouden. Maar het heeft nooit van India gewonnen. Dat belet het land niet om in een conflict meegezogen te worden.’

‘In Pakistan heeft het leger de leiding. De politiek zal zich zeker niet verzetten tegen de wil van de militairen. Daarbij zijn beide landen militair goed uitgerust en bezitten ze onder andere kernwapens en tactische kernwapens. De precieze omvang van hun arsenalen is onbekend.’

‘Het conflict verhoogt ook alleen maar het nationalisme. In India is dat niet verbazend, onder premier Narendra Modi’s meerderheidspartij BJP (Bharatiya Janata Party). Maar Pakistan is al lang politiek gepolariseerd. Deze gebeurtenissen kunnen worden gebruikt om het volk te verenigen achter de huidige regering en het leger en het land te mobiliseren tegen India.’

Het conflict lijkt zich af te spelen tussen India en Pakistan. Maar speelt het ook een rol in internationale geopolitieke spanningen?

Gie Goris: ‘Op dit moment is het conflict uitsluitend bilateraal, dus tussen de twee landen. Het is geworteld in een jarenlange tegenstelling tussen India en Pakistan. Maar kan het lokale conflict zich ook internationaal vertalen? Absoluut.’

‘China is de afgelopen twintig jaar een nauwe bondgenoot geworden van Pakistan. Het levert op dit moment 80% van het wapenmateriaal dat het Pakistaanse leger aankoopt. De reikwijdte van een mogelijke oorlog hangt dus zeker deels af van in hoeverre China zich achter Pakistan schaart.’

‘Er zijn ook bestaande spanningen tussen India en China. Bijvoorbeeld over de betwiste grenzen in de Himalaya. India zal niet aarzelen om westerse bondgenoten zoals de Verenigde Staten om steun te vragen, wanneer China zich roert. In dat geval belanden we al snel in bredere spanningen, zoals de handelsoorlog tussen de VS en China.’