Kristof Clerix: ‘Wie hoopt dat de aandacht voor belastingparadijzen weer verdwijnt, maakt zichzelf wat wijs’

Een datalek bij het Panamese advocatenkantoor Mossack Fonseca gaf inzicht in de banden tussen meer dan 200.000 bedrijven op belastingparadijzen en wereldleiders, politici, bedriegers, drugstrafikanten, miljardairs, en celebrities. De PanamaPapers, het journalistieke project dat ontstond rond dat datalek, werd georganiseerd door het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) en bracht honderden journalisten samen in het grootste journalistieke onderzoek ooit.

‘Deze journalisten leverden, door de onderzoeksjournalistiek serieus te nemen, een waardevolle bijdrage aan de ontmaskering van de nontransparante praktijken van de financiële elites’

Het netwerk van onderzoeksjournalisten –en in het bijzonder de Vlaamse leden Kristof Clerix (Knack, ex-MO*) en Lars Bové (De Tijd) – krijgen op 21 juli de Prijs voor de Democratie. Volgens het jury-rapport hameren ze al jaren op dezelfde spijker.

‘Van Offshore-leaks over LuxLeaks en SwissLeaks tot PanamaPapers: telkens blijkt in pijnlijk detail dat rijkdom op industriële schaal verborgen wordt om belastingen of openbaarheid te vermijden of ronduit te ontduiken. Telkens volgen er beloftes, onderzoekscommissies en bijzondere zittingen, een mediastorm en luid geroep op sociale media –naast naakte ontkenningen, samenzweringstheorieën en ingewikkelde verhalen over het belang van geheimhouding voor het Grote Goed van Economische Groei.’

De jury beëindigt haar motivering voor de Prjis met de stelling dat ‘deze journalisten, door de onderzoeksjournalistiek serieus te nemen, een waardevolle bijdrage hebben geleverd aan de ontmaskering van de nontransparante praktijken van de financiële elites, die tegen alle democratische waarden ingaan maar ook een bedreiging zijn voor de uitbouw van een sociale democratie gebouwd op een verzorgingsstaat omdat ze de financiële middelen aan de verzorgingsstaat onttrekken.’

We spraken over het belang van de PanamaPapers met journalist Kristof Clerix, die eerder voor MO* ook de onderzoeksdossiers LuxLeaks en SwissLeaks schreef.

Kristof Clerix: De PanamaPapers zijn in zeker zin de logische voortzetting van de voorgaande onderzoeken die ook door ICIJ gelanceerd en gecoördineerd werden. De rode draad doorheen het werk van het Consortium de voorbije jaren – de noodzaak aan eerlijke en transparante omgang met belastingen, en vooral de mechanismen die gebruikt worden om daaraan te ontkomen – is eigenlijk het resultaat van een toevallige serie datalekken.

Maar of die klemtoon bewust gekozen dan wel organisch gegroeid is, feit is dat het effectief geleid heeft tot steeds diepgaander onderzoek, met als voorlopige hoogtepunt het gigantische datalek afkomstig van het Panamese advocatenkantoor Mossack Fonseca –in totaal goed voor 11,5 miljoen gelekte documenten, waaronder meer dan 4,8 miljoen e-mails. 376 journalisten uit 76 landen en verbonden aan 109 verschillende media werkten bijna een jaar op dit datalek om er de essentiële informatie uit te halen.

Het onderzoek zelf én de mediaschok die het teweegbracht waren indrukwekkend. Maar zijn de resultaten van al die inspanningen dat ook?

Kristof Clerix: Ik vind van wel, ja. Wat we nu kunnen “meten” zijn de onmiddellijke gevolgen, en die zijn al niet min: In Reykjavik, Malta en Londen kwamen duizenden burgers boos op straat, wat onder meer tot het ontslag van de IJslandse premier leidde. In Spanje nam een minister ontslag, in Nederland moest een voormalige ceo van Nederlands spoor opstappen, in Armenië een generaal, bij de FIFA een lid van het ethisch comité… De toenmalige Britse premier David Cameron kondigde nieuwe transparantie-maatregelen aan.

‘Eerlijke fiscaliteit en de band met belastingparadijzen werden opnieuw helemaal bovenaan de internationale politieke agenda geplaatst’

Maar nog belangrijker is wellicht dat eerlijke fiscaliteit en de band met belastingparadijzen opnieuw helemaal bovenaan de internationale politieke agenda geplaatst werden.

Er werden ook heel veel zaken op langere termijn in gang gezet, waarvan we de resultaten nu natuurlijk nog niet kunnen zien of beoordelen. De fiscus vroeg gegevens op bij journalisten in Portugal, Chili, Slovenië, Spanje, Oostenrijk, Nederland, Letland, Polen, Denemarken, IJsland, Indonesië, Griekenland, Duitsland, Taiwan, Bulgarije, Canada, Italië, … Er werden onderzoeken aangekondigd of opgestart door de fiscus, antiwitwascel, bankentoezichthouder, het parlement of parket in onder meer Argentinië, Frankrijk, Mexico, Finland, Israël, Thailand, Spanje, de VS, Zuid-Afrika, India, Bulgarije, Panama, Venezuela, Griekenland, Polen, Hongarije, Nederland, Australië, Denemarken, Hongarije, Zweden, Indonesië, Costa Rica, Zwitserland, …

De vraag is natuurlijk of al die parlementaire en juridische bewegingen tot harde resultaten zullen leiden.

Kristof Clerix: In België is de Bijzondere Belastinginspectie (BBI) in ieder geval al tegen 239 Belgische belastingplichtigen een onderzoek gestart op basis van de Panama Papers. Daarnaast is er nog het gerechtelijke luik, al is daarover nog niet veel bekend. En verder voert ook het parlement een onderzoek.

Onlangs was er een Panamese delegatie in België om tekst en uitleg te komen geven voor de parlementaire onderzoekscommissie die opgestart werd na de publicatie van de PanamaPapers. Zoiets was een paar jaar geleden ondenkbaar. Uiteraard probeerden de Panamezen door hun komst het imago van hun land op te poetsen –ze zeiden dat ook met zoveel woorden- maar dat belet niet dat ze geconfronteerd worden met parlementsleden die op basis van degelijke dossiers op allesbehalve diplomatieke wijze duidelijk maakten wat ze van de fiscale politiek in Panama en andere belastingparadijzen vinden.

Merk je zelf een verschuiving in de geesten naar aanleiding van onder andere de PanamaPapers?

‘Er is een héél brede sensibilisering in gang gezet door deze onderzoeken’

Kristof Clerix: Ik ben de voorbije maanden op heel diverse plaatsen gevraagd om te komen spreken over het onderzoek en de thematiek. Dat varieert van Europol in Den Haag over een bijeenkomst van multinationals in Brussel die zich zorgen maken over imagoschade tot een Vlaams ambtenaar die bij zijn pensionering per se een lezing over de PanamaPapers wou aanbieden aan iedereen die hem kwam uitwuiven.

Dus: ja, er is een héél brede sensibilisering in gang gezet door deze onderzoeken. Trouwens, ook de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), toch een van de meest actieve multilaterale organisaties op dit vlak, liet al weten na LuxLeaks dat dit soort journalistieke onderzoeken een unieke “window of opportunity” creëren om op internationaal niveau veranderingen door te voeren die anders onhaalbaar zijn.

Wat is voor jou het best case scenario voor de verdere opvolging van Panama?

Kristof Clerix: In het ideale geval resulteert dit onderzoek in een regeling waarbij de 21 belastingparadijzen die nu genoemd worden overgaan tot meer, betere en snellere uitwisseling van informatie over al wie bedrijven opricht in die jurisdicties. Want het is net de mogelijkheid om volledig anoniem bedrijven op te richten, te verhandelen en op te doeken die de aantrekkelijkheid van belastingparadijzen uitmaakt, en die zorgt voor problemen met de wettelijkheid van die bedrijven –zowel vanuit fiscaal oogpunt als vanuit het perspectief van witwassen van misdaadgeld en dergelijke.

Vandaag kan het soms anderhalf jaar duren eer een instantie antwoord krijgt op vragen aan instanties in belastingparadijzen. Op die tijd kunnen de betrokken bedrijven allang opgedoekt zijn en kunnen er alweer nieuwe opgericht zijn. Dat zorgt ervoor dat de gerechtelijke autoriteiten altijd een enorme achterstand hebben op de daders van eventuele misdrijven.

De Panamese delegatie die in België was heeft nu ook met de Belgische overheid gesprekken opgestart over zo een verbeterde informatie-uitwisseling. Dat is alvast een stap in de juiste richting.

Gesprekken, onderzoeken en commissies kunnen ook een strategie zijn om de aandacht langzaam te laten wegebben, en daarna over te gaan tot dezelfde business as usual.

‘De nieuwe commissie van het Europees Parlement is beter gewapend en heeft een sterker mandaat , waardoor de kans op reële resultaten ook groter is.’

Kristof Clerix: Ik begrijp die opmerking, zeker na het toch wel wat tegenvallende resultaat van de TAXE-commissie, die in het Europees Parlement opgericht werd na LuxLeaks. Maar die mislukking was eigenlijk ingeschreven in het zwakke mandaat van die commissie, wat er toe leidde dat zelfs documenten van de Europese Commissie soms niet bezorgd werden aan de Europese Parlementsleden.

Ik denk dat de sterren gunstiger staan na de PanamaPapers en dat de nieuwe commissie van het Europees Parlement beter gewapend is en een sterker mandaat heeft, waardoor de kans op reële resultaten ook groter is.

Overigens vrees ik ook niet meteen dat het politieke momentum –dat vandaag groter is dan ooit – snel voorbij zal gaan. Wie daarop mikt, maakt zichzelf wat wijs. Je kan er toch bijna zeker van zijn dat er ook in de maanden of jaren die volgen nog nieuwe lekken en dus nieuwe onderzoeken zitten aan te komen. De kans dat die stroom na OffshoreLeaks, LuxLeaks, SwissLeaks en PanamaPapers plots zou stoppen, lijkt me wel héél klein.

Tenzij de recente wetswijzigingen in Europa, ten nadele van klokkenluiders, wel degelijk mensen afschrikt…

Kristof Clerix: Dat is inderdaad een verontrustende tendens. Luxemburg veroordeelde twee klokkenluiders tot (voorwaardelijke) gevangenisstraffen voor hun rol in LuxLeaks, waarmee ze nochtans ontegensprekelijk het publieke belang hadden gediend. Dat is een heel fout signaal.

‘Klokkenluiders zetten bij wijze van spreken hun hele leven op het spel om het publieke belang te dienen. Zij verdienen het dan zeker niet om verder gecriminaliseerd te worden.’

In datzelfde licht maak ik me ernstig zorgen over de plannen van minister van Justitie Geens om perslekken over terreuronderzoeken strenger te bestraffen. Ik wil de minister best geloven dat hij het niet gemunt heeft op het bronnengeheim van de journalisten.

Maar door de strafmaat op lekken te verhogen, kunnen ook verregaandere onderzoeksmethoden zoals telefoontap ingezet worden. Daardoor verhoogt de pakkans, en dreigen op termijn bronnen –personen die nu wél nog met journalisten durven spreken– op te drogen.

En dat terwijl insiders zo cruciaal zijn voor journalisten om hun rol als watchdog of democracy te vervullen. De wetgever zou dan ook beter het omgekeerde doen, namelijk klokkenluiders forser beschermen.

Klokkenluiders zetten bij wijze van spreken hun hele leven op het spel om het publieke belang te dienen. Zij verdienen het dan zeker niet om verder gecriminaliseerd te worden. Samen met onderzoeksjournalisten vervullen ze een onmisbare functie in een werkende democratie: de macht en de machtigen ter verantwoording roepen door informatie publiek te maken.