‘Waar de onderdrukking het grootst is, is het verzet het sterkst’

‘Vrouwelijke auteurs bestaan in India trouwens al heel lang. Al in het jaar 600 voor de huidige tijdrekening schreven boeddhistische nonnen hun gedichten, de Therigatha. Er is dus een lange traditie.’

‘Ik weet niet zeker of het succes van Arundhati Roy, Geetanjali Shree en anderen betekent dat schrijven in een patriarchale samenleving als een acceptabele bezigheid voor vrouwen wordt gezien. Deze auteurs zijn politiek erg geëngageerd, ook al komen ze uit bevoorrechte milieus. Ze zetten hun overtuigingen, en soms ook hun leven, op het spel wanneer ze hun werk in het publieke domein brengen.’

‘Wij waren de eersten die veel schrijfsters publiceerden die vandaag groot zijn geworden. Zodra die ruimte is gecreëerd, komen de grote uitgevers in beeld.’

‘De wereld van kennis, schrijven en creativiteit wordt grotendeels door mannen gecontroleerd, maar mettertijd gingen vrouwenbewegingen en het feminisme zich daartegen verzetten. Ze begonnen ruimte te creëren voor vrouwen, zodat het werk van vrouwelijke schrijvers belangrijker en zichtbaarder werd. Het verzet is altijd het sterkst waar de onderdrukking het grootst is.’

‘De groeiende aanwezigheid van vrouwelijke schrijvers in de Indiase literaire scene houdt volgens mij rechtstreeks verband met de ruimte die is gecreëerd door vrouwenbewegingen en – ik weet dat ik dit niet zou moeten zeggen, maar ik doe het toch – door de groei van feministische uitgeverijen. Die hebben aangetoond dat er belangstelling en een markt is voor dergelijk onderzoek.’

‘Wij waren de eersten die Geetanjali in het Engels publiceerden, de eersten die veel schrijfsters publiceerden die vandaag groot zijn geworden. Zodra die ruimte is gecreëerd, komen de grote uitgevers in beeld. En zodra die schrijfsters zichtbaarheid krijgen via de grote uitgevers, komen de internationale uitgevers op het toneel. Zo gaat dat in de uitgeverswereld.’

De keuze van de schrijfster

Banu Mushtaq zei onlangs: ‘Mijn verhalen gaan over vrouwen, over hoe religie, maatschappij en politiek onvoorwaardelijke gehoorzaamheid van hen eisen en hen daarmee onmenselijk wreed behandelen, waardoor ze tot louter ondergeschikten worden gemaakt.’ Hoe feministisch zijn de romans van Indiase schrijfsters?

Urvashi Butalia: ‘Creatief schrijven volgt nooit een vaste formule en hoeft niet te beantwoorden aan wetten of verwachtingen van anderen. Tegelijk klopt het wel dat vrouwen die vandaag in India schrijven, zich bewust moeten zijn van de geschiedenis van de vrouwenbeweging en van de ruimte die die beweging voor hen heeft gecreëerd. Maar ik denk dat het te kort door de bocht zou zijn om te zeggen dat de literatuur van vrouwen draait om kritiek op de patriarchale samenleving. Dat zou oneerbiedig zijn tegenover dat schrijven, dat veel, veel breder is.’

‘Vrouwelijke auteurs zijn niet anders dan alle andere auteurs: ze reageren op de omgeving en proberen te schrijven voor de lezers die zij belangrijk vinden. Maar hebben de verwachtingen van de samenleving, wat die ook mogen zijn, invloed hebben op wat en hoe vrouwelijke auteurs schrijven?’

‘De vraag alleen al is vooringenomen, want ze veronderstelt dat vrouwen beïnvloedbaar zijn, in tegenstelling tot mannen, van wie wordt aangenomen dat ze in een soort zuivere ruimte schrijven. Alle schrijvers reageren op de samenleving en op maatschappelijke kwesties en schrijven daarover, dat is geen beïnvloeding, dat is de keuze van een schrijver. En soms is het ook een verantwoordelijkheid.’

Vaak wordt ‘feministische inhoud’ gedefinieerd als een afrekening van vrouwen met mannen of met patriarchale structuren. Maar in veel Indiase romans verschijnt de strijd voor emancipatie als een conflict tussen vrouwen: de madam en de dienstmeid, de schoonmoeder versus de schoondochter.

Urvashi Butalia: ‘Dat is de realiteit van ons leven. Vrouwen zijn niet gemaakt van melk en honing, het zijn echte mensen en ze voelen liefde, voorkeuren, afkeer, haat enzovoort ten opzichte van elkaar en ten opzichte van mannen in de samenleving.’

‘We vroegen ons af of we als feministische uitgevers tevreden konden zijn met een focus op verhalen van vrouwen zoals wij: hoger opgeleid, middenklasse, stedelijk. We beseften dat we de verantwoordelijkheid hadden om verder te gaan.’

‘Waarom stel je deze vraag alleen voor vrouwen? De literatuur van mannen staat vol met mannen versus mannen: de leraar versus de leerling, de baas versus de werknemer, de vader tegen de zoon. Dat wordt allemaal als normaal beschouwd. Maar als vrouwen dit doen, is het iets opmerkelijks en vraag je of het wel feministische inhoud is.’

‘Het spijt me, maar je vraag is beladen en gaat uit van een vooronderstelling die ik niet accepteer. Alle literatuur gaat over iedereen, het menselijk ras, en het menselijk ras is complex.’

Schrijfsters van lagere komaf

Meena Kandasamy, een radicale, feministische schrijfster, vertelde me ooit dat het kastenstelsel een vernietigende oorlog is maar grotendeels onzichtbaar blijft; en dat binnen het kastengeweld het genderaspect bijna onbesproken blijft. Worden vrouwen van lage klassen of kasten gepubliceerd en gelezen? Krijgen ze überhaupt de kans om te gaan zitten en te schrijven?

Urvashi Butalia: “Het is waar dat de schrijvers die de literaire ruimte hebben ingenomen, meestal tot de hogere klasse en kasten behoren. De auteurs waarnaar je verwijst, komen allemaal uit bevoorrechte milieus, ze zijn stedelijk, Engels geschoold – behalve Banu Mushtaq –, rijk en welbespraakt. Voor hen is het niet moeilijk om te schrijven en gehoord te worden, of in ieder geval niet zo moeilijk als voor minder bevoorrechte schrijvers, zoals dalit- of adivasi-auteurs (dalits waren vroeger “onaanraakbaren”, de outcasts; adivasi’s zijn inheemse gemeenschappen, gg).’

‘Maar, zoals ik al zei: schrijven is ook altijd een reactie op politieke of maatschappelijke ervaringen. Dalits, queers, transen, adivasi’s en minderheidsreligies hebben zich de afgelopen jaren zeer sterk uitgesproken, en auteurs uit die gemeenschappen reageren hierop en creëren echt interessant werk. Dat stelt vaak vragen bij de manier waarop een canon tot stand komt en bij wat als “goede” literatuur wordt beschouwd.’

‘Die stemmen worden steeds meer gehoord. En ja, er zijn veel auteurs en veel schrijfplatforms binnen de dalitgemeenschap waar je dergelijke geschriften kunt vinden. Mensen vinden dus echt wel de tijd om te schrijven.’

Uw uitgeverij, Zubaan, heeft bewust stappen ondernomen om de publicatie en verspreiding van dergelijke literaire stemmen mogelijk te maken.

Urvashi Butalia: ‘Een paar jaar geleden vroegen we ons af of we als feministische uitgevers in India tevreden konden zijn met publiceren in het Engels en met een focus op verhalen van vrouwen zoals wij: hoger opgeleid, middenklasse, stedelijk. We beseften dat we de verantwoordelijkheid hadden om verder te gaan en om auteurs te zoeken daar waar ze actief waren. Langzaam veranderde onze focus en begonnen we steeds meer stemmen uit de marge te publiceren.’

‘We zoeken deze werken via een brede gemeenschap van mensen die politiek betrokken zijn en naar wier advies we luisteren. We houden contact met schrijfsters uit verschillende gemeenschappen en werken nauw met hen samen om ervoor te zorgen dat ze tevreden zijn met wat we doen.’

‘Het is bijzonder triest dat nog geen enkele regering, ongeacht welke partij aan de macht was, het belang van de enorme diversiteit aan literatuur in India erkend heeft, of werk gemaakt heeft van de noodzaak om over en weer te vertalen.

‘Momenteel publiceren we bijvoorbeeld een boek met verhalen van dalitschrijfsters over liefde en kaste. We brengen een hele reeks korte autobiografieën, ook van dalitauteurs. We hebben net een roman uitgebracht over de opdeling van Zuid-Azië in 1947 en hoe dalits dat ervaren hebben. Ik ben hier erg blij mee. De boeken verkopen niet enorm goed, al scoren sommige dalitteksten wel behoorlijk, maar ze zijn belangrijk.’

Zubaan heeft ook heel wat boeken uitgegeven die geschreven werden door schrijfsters uit het noordoosten van India: Assam, Tripura, Arunachal Pradesh... Wat heeft u ertoe aangezet om in deze auteurs te investeren?

Urvashi Butalia: ‘We kijken niet alleen naar marginalisering in termen van identiteit, maar ook in termen van regio's, religies, locaties, geschiedenis, enzovoort.’

‘Twee gebieden waarop we ons hebben gericht, zijn Kasjmir en het Noordoosten – dat traditioneel alleen wordt gezien als een perifere regio en een plaats van conflict. Terwijl het een regio is met enorm veel verschillende culturen, vol verhalen, met een hoog alfabetiseringsniveau en een complexe geschiedenis. Wie zou daar niet willen publiceren? We hebben geprobeerd om de rijke literatuur en de culturen van deze regio zichtbaar te maken. Er zijn daar trouwens niet alleen uitstekende schrijvers, maar ook uitstekende lezers.’

‘We hebben nog niet zoveel kunnen doen voor Kasjmir, hoewel we enkele boeken hebben uitgegeven en van plan zijn om meer te doen.’

De taal van de macht

De meeste auteurs uit de marge schrijven niet in het Engels, dus moet er vertaald worden. Dat is vaak méér dan overzetten van de ene taal naar de andere, het is ook altijd een poging om toegang te geven tot andere culturen, ervaringen en denkwerelden. Hoe belangrijk is dat voor u?

Urvashi Butalia: ‘Vertalen is altijd belangrijk geweest in India, een land met heel veel talen. Het is dan ook bijzonder triest dat nog geen enkele regering, ongeacht welke partij aan de macht was, het belang van die enorme diversiteit aan literatuur erkend heeft of werk gemaakt heeft van de noodzaak om over en weer te vertalen. Onlangs heeft de regering van de deelstaat Tamil Nadu enkele initiatieven genomen en dat heeft ertoe geleid dat er nu veel meer boeken uit het Tamil naar Indiase talen en vice versa worden vertaald dan voordien.’

‘Toen de International Booker tweemaal op korte tijd werd toegekend aan vertalingen uit India, werd dat vooral in internationale kringen opgemerkt. En natuurlijk betekende een Britse prijs voor een Engelse vertaling veel, gezien de status die het Engels in India heeft als de taal van de macht.’

‘Je kan wel zeggen dat er in India een ongemakkelijke co-existentie bestaat tussen machopolitiek en een sterke feministische beweging.’

‘Voor ons, net als voor veel kleine uitgeverijen, is vertalen een politiek project. Een manier om te tonen het ons niet om macht gaat, maar juist om het tegengaan van het discours van de macht. Tegenwoordig zijn steeds meer uitgevers geïnteresseerd in vertalingen, maar het is belangrijk om het tweerichtingsverkeer te behouden in dat vertalen. Want als je alleen vanuit Indiase talen naar het Engels vertaalt, bevestig je in zekere zin dat Engels de taal van de macht is en de referentie blijft.’

Het hindoenationalisme verzet zich tegen die machtspositie van het Engels, maar hanteert zijn eigen “taal van de macht”: een meerderheidsverhaal waarin krijgshaftige goden en agressieve mannelijkheid ingezet worden om minderheden in de marge te duwen. Heeft dat discours invloed op de ruimte voor vrouwelijke auteurs en hun tegenverhalen? Of kan een machopolitiek samengaan met een meer vrouwelijke en gendergelijke samenleving?

Urvashi Butalia: ‘In veel opzichten heeft het dominante discours invloed op wat er wordt gepubliceerd. Of dit specifiek gevolgen heeft voor vrouwelijke schrijvers, is wat moeilijker te zeggen. Niet alle teksten van vrouwen zijn tegenverhalen, veel ervan vallen juist binnen de comfortzone van wat als “acceptabel” geldt. Tot nu toe, en ik hoop dat dit zo blijft, heb ik niet gemerkt dat onze auteurs zich plooien naar de hindoenationalistische verwachtingen. Al zijn er zeker veel gemarginaliseerde mensen die deze ideologie aanhangen.’

‘Wat je wel merkt, is dat er onder schrijvers in het algemeen een groeiende belangstelling is voor verhalen over hindoegoden en -godinnen. Veel schrijvers richten zich nu op verhalen, personages en situaties uit een of ander hindoe-epos, met name de Mahabharata en de Ramayana. Onder hen bevinden zich ook vrouwelijke schrijvers die vrouwelijke personages zoals Sita, Radha of anderen exploreren.’

‘Je kan wel zeggen dat er in India een ongemakkelijke co-existentie bestaat tussen machopolitiek en een sterke feministische beweging. Geen van beide bestrijkt het hele land, en de eerste strekking is machtiger dan de tweede. Het lijdt geen twijfel dat de dominantie van dit soort politiek de ruimte voor tegenverhalen zal beperken.’

‘Maar de schrijfsters waar je naar verwijst als je het over de Booker Prizes hebt, bijvoorbeeld, zijn niet het doelwit geworden van haatcampagnes. Al werden ze ook niet met open armen ontvangen.’

Tijd van vrouwen vergeten is voorbij

U bent al minstens veertig jaar actief in het uitgeven van vrouwelijke auteurs en feministische literatuur. Ziet u de samenleving en de literaire wereld in positieve zin veranderen?

Urvashi Butalia: ‘Ik denk dat er echt wel een wezenlijke verandering heeft plaatsgevonden, ook al zijn er nog steeds minder vrouwelijke dan mannelijke auteurs. Die vrouwen schrijven over allerlei onderwerpen, ze schrijven in verschillende talen, ze zijn dalit- en adivasivrouwen, queer vrouwen, trans vrouwen. Al deze vrouwenstemmen worden gehoord en veel uitgevers staan nu heel erg open voor het publiceren van werk van vrouwen.’

‘Er is nog veel te doen en er zijn nog veel uitdagingen, maar deze verandering is niet cosmetisch en zal niet meer verdwijnen. Ik weet niet zeker of we kunnen zeggen dat we op weg zijn naar een nieuw India, maar de tijd is wel voorbij dat je – zoals zoveel mannelijke schrijvers nog niet zo lang geleden deden – de “grote India-roman” kon schrijven en daarbij vrouwen kon vergeten.’