Raak niet aan mijn grondwet!

Ik ben het er mee eens: voor mij moet een grondwet niet in graniet gebeeldhouwd zijn. Onze wereld en elke samenleving daarin evolueren zo snel dat het af en toe nodig is om de moeder van alle wetten van een land eens op te frissen en aan te passen aan de nieuwe inzichten en keuzes die een samenleving in de loop der jaren veranderen. In Afrika geldt dat evengoed zo. Het probleem is dat grondwetaanpassingen in dat continent meestal niet zijn geïnspireerd door maatschappelijk-politieke evoluties, maar wel door eigenbelang van heersende presidenten.

Eigenaardig genoeg hebben de meeste van die grondwetverkrachters ooit bij hoog en bij laag beweerd dat het nooit in hen zou opkomen om de grondwet op maat van hun persoonlijke ambities te herschrijven. Maar als puntje bij paaltje komt is de verleiding te groot, en wordt het argument bovengehaald dat “het volk” wil dat ze het land langer besturen, en dat ze daarom toegeven aan een grondwetswijzing. Stelletje hypocrieten!

Om maar enkele voorbeelden te noemen: Yoweri Museveni van Oeganda zou zich nooit aan de macht vastklampen, o neen. Intussen is hij aan zijn 26^ste regeerjaar bezig, en dat zou hem nooit gelukt zijn zonder de grondwet te veranderen, die het aantal mandaten oorspronkelijk beperkte tot twee.

Joseph Kabila, nadat hij eerst al 5 jaar aan de macht was geweest in de D.R.Congo met als enige legitimiteit dat hij de zoon van zijn vader was, werd een eerste keer verkozen in 2006 nadat eerst de grondwet in 2005 bij referendum werd ingevoerd. Hij voelde al aankomen dat hij zelfs een herverkiezing in 2011 niet zou halen, dus veranderde hij niet het maximum aantal mandaten, maar wel de kiesmethode: voortaan zou de kandidaat met de hoogste score in slechts één ronde worden verkozen. Om die verandering in de grondwet door te voeren wachtte hij als een goed strateeg op de periode van de jaarovergang en de feesten. Dan hebben parlementsleden ook grotere financiële noden, wat hun omkoopbaarheid vergroot, en bovendien is de hele internationale gemeenschap dan met andere dingen bezig. Voor we beseften wat er gebeurde was de buit binnen. Tot vandaag voelt Congo de pijnlijke gevolgen van die constitutionele ingreep.

Paul Kagame heeft het nog fijner bekeken. Sinds zijn RPF aan de macht kwam in 1994 heeft hij eerst zes jaar lang een façadepresident op de voorgrond gezet om als Vice-President de werkelijke macht uit te oefenen. In 2000 laat hij zich door het parlement tot president verkiezen, en schaft meteen de functie van vice-president af, want inderdaad, die is nu nergens meer voor nodig. Om zijn land een moderner tintje te geven laat hij een nieuwe grondwet per referendum goedkeuren, met maximum twee mandaten voor het presidentschap, maar die duren dan wel zeven jaar. Daar ben je al een behoorlijk tijdje zoet mee. In 2003 wordt hij dan voor de eerste keer verkozen met 95% van de stemmen. In 2010 doet hij dat nog eens over met 93%. Zijn raadgevers hebben hem niet durven zeggen dat dergelijke monsterscores eigenlijk niet van deze eeuw zijn, maar het eigengereid karakter van het heerschap is voldoende gekend om te weten dat dit toch geen verschil zou hebben gemaakt.

Om zeker te zijn dat hij in 2017 toch aan de macht zou kunnen blijven, is hij er vroeg aan begonnen. “Gouverner c’est prévoir”, moet hij gedacht hebben, maar dan in het Engels.

De methode is kinderlijk eenvoudig. Hij vraagt aan de legerleiding dat zij hem zouden vragen om alstublieft langer aan de macht te blijven en daartoe de grondwet te veranderen. Waarop hij blij verrast zal antwoorden: “wie kan daar tegen zijn? We zijn voorstander van vrije meningsuiting, dus als iemand vrij zijn mening uit moeten we daar naar luisteren. Ik heb er zeker geen bezwaar tegen”. Het is dus gewoon een kwestie van tijd wanneer die grondwetswijziging er komt, en tijd heeft hij voorlopig nog meer dan genoeg.

Wil dat zeggen dat alle pogingen tot verandering van de grondwet slagen? Absoluut niet! Alles hangt er vanaf hoe goed de burgers zijn georganiseerd. In Senegal wou president Wade vorig jaar ook een verkiezing in slechts één ronde in de grondwet inschrijven, maar dat is hem niet gelukt. Hij heeft wat legalistische spitstechnologie moeten bovenhalen om toch nog voor een derde mandaat te kunnen kandideren (met dank aan zijn vriendjes in het hooggerechtshof), maar alle moeite was vergeefs: de kiezer heeft hem in de tweede ronde overtuigend weggestemd en hij kon niet anders dan de avond zelf van de verkiezingen zijn nederlaag toe te geven.

In Burundi wordt binnenkort ook aan de grondwet gesleuteld. Heel terecht worden een aantal artikels aangepakt, daar is iedereen het over eens. Maar het maatschappelijk middenveld is op haar hoede. Ze is erop beducht dat president Nkurunziza, die aan zijn tweede en laatste ambtstermijn is begonnen, er mogelijk op zijn beurt ook een persoonlijk project van zou maken. De man is immers nog jong.

Robert Mugabe, 88, president van Zimbabwe, verzet zich tegen een nieuw voorstel van grondwet dat iemand die al tien jaar lang president is geweest het recht ontzegt om opnieuw kandidaat te zijn. Hij wil dat er eerst verkiezingen komen, en hij weet natuurlijk waarom. Hij is al 24 jaar aan de macht.

En nu is dus Benin aan de beurt. Je kan er niet naast kijken. Overal in de steden staan grote spanborden langs de weg met een duidelijke boodschap. De laatste regerende vorst van Dahomey houdt de grondwet onder de arm en roept uit: “raak niet aan mijn grondwet”. Een kind vraagt op een zwart-witfoto met betraand gezicht hetzelfde. En overal staat die bloedrode handafdruk op. Een boodschap van het moeilijk te vertalen “sursaut patriotique”.  Zeg maar de vaderlandslievende schrikreflex.

Want de mensen zijn geschrokken dat hun president Boni Yayi ook wel eens zou besmet kunnen zijn geraakt met het grondwetverkrachtingsvirus, nu hij aan zijn tweede mandaat bezig is. Hijzelf was in 2007 nochtans hevig tegenstander van pogingen van zijn voorganger Matthieu Kérékou om de leeftijdslimiet en de beperking tot twee mandaten in de grondwet te laten wijzigen, met succes. Het zou dus wel erg kras zijn moest hij dat nu zelf toch gaan proberen.

Hijzelf zweert bij hoog en bij laag dat dit absoluut niet in zijn bedoeling ligt, dat hij niet zal raken aan het bewuste artikel over maximum twee mandaten. Maar critici denken zijn politiek spelletje te doorzien, en voorspellen dat hij na de herziening van de grondwet zal aankondigen dat vanaf dan een nieuwe republiek ingang vindt, en dat bijgevolg alle tellers op nul worden gezet, en hij zich nog twee keer zal kunnen laten verkiesbaar stellen.

Wellicht zal het zo een vaart niet lopen. Om de grondwet te veranderen moet drie kwart van de parlementsleden het er mee eens zijn, gevolgd door een referendum. Zonder referendum moet vier vijfden achter de wijziging staan. Op een totaal van 85 volksvertegenwoordigers moeten er dus 64 voor stemmen. Met 22 moeten de tegenstanders zijn om het plan tot grondwetswijziging tegen te houden. Deze week hebben 28 leden van de assemblée nationale laten weten blok te vormen tegen een wijziging, en er zullen nog anderen bijkomen.

“Ik heb voor Boni’s tweede mandaat gestemd omdat ik hem een goede president vind”, zegt een jonge agronoom me, “maar ik zou onder geen enkel beding kunnen akkoord gaan met een grondwetswijziging om hem aan de macht te houden”.

Laat Yayi Boni dat in zijn oren knopen, dan zal het volk op zijn twee oren kunnen slapen zonder – vaderlandslievend – te moeten opschrikken.